Zitvatorok Antlaşması: Nedenleri, Maddeleri ve Sonuçları

Zitvatorok Antlaşması (Sitvatorok ya da Zsitvatorok Antlaşması), Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında imzalanan barış antlaşmasıdır. Osmanlı’nın Orta Avrupa’daki hakimiyetini sonra erdiren bir antlaşmadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselme devrinin sona erdiğini gösteren antlaşma olarak kayıtlara geçmiştir. Peki, Zitvatorok Antlaşması nedir? Zitvatorok Antlaşması tarihi, maddeleri, nedenleri, neticeleri, önemi nelerdir? Zitvatorok Antlaşması ile alakalı her şeyi makalemizde bulabilirsiniz!

Zitvatorok Antlaşması Nedir?

Antlaşma, bugün Slovakya sınırları içerisinde belirleme edilen, Zitava (Zsitva) Nehri ile Tuna Nehri’nin buluştuğu yer olan Radvao nad Dunajom (Dunaradvany) köyü yakınlarında imzalanmıştır. Bu köy, Estergon ile Komorin arasında bulunmaktadır. Antlaşmanın imzalandığı yer, tarihi Macaristan’ın (Karpat havzasındaki eski Macar Krallığı) kuzeybatı kısmındaki Macarca “Zsitvatorok” adı verdiği bir bölgedir.

Zitvatorok Antlaşması Nedenleri

Osman İmparatorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında 15 sene süren ve bu sebeple “Onbeş Yıl Savaşları” olarak adlandırılan Osmanlı-Avusturya Savaşı, hem askeri hem de ekonomik yönden iki imparatorluğu olumsuz etkiledi. 1593 senesinde başlayan muhabere, iki yönü da ekonomik sıkıntıya düşürdü. 1596 seneının kış aylarında doğrultular arasında barış görüşmeleri yapıldı; ama netice alınamadı. Savaşın da etkileri ile Osmanlı’da Celali İsyanları baş gösterdi. İsyan iyice yasenemaya başladı. Bununla eş güdümlü Osmanlı Sultanı I. Ahmed, İstanbul Antlaşması’nda padişah yerine sadrazamla eşit statüde kabul edilen Avusturya Kralının kendisi ile eşit statüde sasenemasını kabul etmedi. Fakat bu şart, yalnızca kağıt üstünde kalacaktı. Bir yandan da barış müzakereleri her iki doğrultu amacıyla de mecburi duruma geldi. Bu sebeple I. Ahmed, barış masasına oturmayı kabul etti.

Zitvatorok Antlaşması Önemi

Zitvatorok, Osmanlı’nın, Avusturya ve Avrupa’da karşısındaki avantajlı durumunun dezavantaja döndüğü ilk antlaşmadır. “Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselme devresinin sona erdiği antlaşma” olarak tarihi kayıtlara geçmiştir. Bölgedeki siyasi dengeler ve denklikler, Osmanlı aleyhine bozulmuş; Avrupa’daki güç dengesi Avusturya Arşidüklüğü lehine gelişmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya Arşidüklüğü ile arasında Onbeş Yıl Savaşları’nda büyük zaferler kazanmıştır. Fakat bu başarı, Celali İsyanları ve İran Savaşları sebebiyle Zitvatorok Barış Antlaşması’na yansımamıştır. Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman devresinde Avrupa’da elde edilen siyasi ve hukuki üstünlük, bu antlaşma ile sona ermiştir. Osmanlı böylelikle Avusturya başta olmak üzere Avrupa devletleri ile eşit bir statüye gelmiş; Orta Avrupa’daki üstünlüğünü ve gücünü kaybetmiş; kıtadaki ilerleyişi durmuştur. Bununla eş güdümlü Prut Antlaşması’ndan sonra Osmanlı’nın imzaladığı tek karlı antlaşmadır.

Antlaşma, Habsburg-Osmanlı ilişkilerinde padişahın iyi niyetine bağlı olarak değil ortak müzakereler neticesi karara bağlanan ilk antlaşmadır. Bu antlaşmada, her iki doğrultu da değişik metinleri temel almıştır. Uzlaşma neticesi Habsburg ve Osmanlı hükümdarları, eşit doğrultular olarak görüşmeler yapmıştır. Diplomatik teamüller yönünden ise Zitvatorok Antlaşması, Müslüman Osmanlı’nın Hıristiyan Avusturya’ya karşı üstünlüğünü ortadan kaldırmıştır.

Zitvatorok Antlaşması Maddeleri

Zitvatorok Antlaşması maddeleri, Osmanlı’nın Avusturya’ya göre daha avantajlı olduğunu göstermektedir. Fakat Osmanlı’nın aleyhine maddeler de içermektedir. Zitvatorok Antlaşması maddelerinden en mühimleri şunlardır;

1. Osmanlı padişahı ile Avusturya arşidükü eşit statüde sayılacaktır.
2. Osmanlı padişahı, Avusturya arşidüküne “Kutsal Roma İmparatoru” (Kayser ya da Kaizer) unvanı ile hitap edecektir.
3. Estergon, Eğri ve Kanije kaleleri Osmanlı İmparatorluğu’nda; Yanıkkale (Raab) ve Komarom kaleleri Avusturya Arşidüklüğü’nde kalacaktır.
4. Onbeş Yıl Savaşları’nda doğrultularca kazanılan topraklar, kazanan doğrultuda kalacaktır.
5. Kaleleri işgal edilemeyecek, tutsak alabilmek yasaklanacak ve tutsaklar karşılıklı olarak takas edilecektir.
6. Avusturya Arşidüklüğü, Osmanlı’ya muhabere tazminatı olarak tek seferlik 200 bin altın ödeyecektir.
7. Avusturya’nın, egemenliği altındaki Macaristan toprakları amacıyla ödediği senelik 30 bin altın vergi kaldırılacaktır.
8. Avusturya İmparatorluğu’nda krala vergi ödemeyen soylular, Osmanlı’ya vergi ödemeyecektir.
9. Osmanlılara verilebilecek vergiler, Osmanlı memurları yerine alakalı köylerin muhtarlar yönünden toplanacaktır.
10. Padişah ile arşidük, her 3 senede bir karşılıklı olarak birbirlerine armağanlar gönderecektir.
    Antlaşma, 20 sene süresince yürürlükte kalacaktır.

Zitvatorok Antlaşması Sonuçları

Zitvatorok Barış Antlaşması, Osmanlı yönünden kritik bir dönüm noktasıdır. Askeri ve politik teamülleri değiştiren antlaşma, Osmanlı’nın siyasi tarihinin en mühim antlaşmalarından biri olarak görülmektedir. Prensipte 20 senelik bir devresi amacıylae alan antlaşma, 60 sene yürürlükte kalmıştır. Osmanlı İmparatorluğu amacıyla bir başarı olarak görülse de gerçekte eski gücünü kaybetmesinin bir vesilesi ya da delili olarak kabul edilmektedir.

Antlaşma, Osmanlı’nın Orta Avrupa’daki üstünlüğünü sona erdirmiştir. Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’da ilerleyişi durmuştur. Zitvatorok Antlaşması’ndan sonra Osmanlı, Avrupa’da mühim miktarda toprak kazanamamıştır. Osmanlı, antlaşmadan sonra Habsburg Hanedanlığı (Macar Krallığı – Kraliyet Macaristan) topraklarında daha çok ilerleyememiştir. Bu sebeple antlaşma, Osmanlı’nın ilk jeopolitik yenilgilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bununla eş güdümlü barış antlaşması, Habsburg-Osmanlı sınırında aşağı yukarı 50 sene sürecek bir devamlılık sağlamıştır. Bu durum, her iki devletin yararına olmuştur. Antlaşma, Osmanlı İmparatorluğu’nun bir tebaası olan Kırım Hanlığını da içermektedir.

Zitvatorok Antlaşması, 1533 senesinde imzalanan İstanbul Antlaşması’nda kazanılan hukuki ve protokol üstünlüğü, Osmanlı aleyhine sona ermiştir. Zira Zitvatorok Antlaşması ile Osmanlı ile Avusturya devletleri ve yöneticileri arasındaki hukuki ve protokol prosedürleri eşitlenmiştir. İstanbul Antlaşması’nda yer alan “Avusturya arşidükü, Osmanlı sadrazamına denktir” maddesi geçersiz kalmıştır.

Antlaşma maddelerinde arasında yer alan ve Avusturya’nın vergiden muaf tutulduğu madde, Osmanlı’nın gelirlerini azaltmıştır. Avusturya’nın politik gücünü artıran Zitvatorok, uzun vadede Osmanlı aleyhine değişik hallere da yol açmıştır. Bu antlaşmadan sonra Osmanlı Avrupa’dan çekilmeye başlamıştır. Yaklaşık 93 sene Avrupa’da askeri egemenliğini az da olsa devam ettiren Osmanlı, 1699 senesinde imzalanan Karlofça Antlaşması ile büyük çapta toprak kaybetmiştir.

Zitvatorok Antlaşması Hakkında Bilgiler

• Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Orta Avrupa’da hüküm süren bir devlettir. I. Dünya Savaşı’ndan sonra yıkılmıştır. Bu imparatorluk, Avrupa’nın çoğu ülkesinde hüküm süren “Habsburg Hanedanı” yönünden yönetilmiştir.
• Avusturya ve Macaristan içişlerinde bağımsız iki ayrı ülkedir; ama dışişleri Habsburg İmparatoru yönünden yürütülmektedir. Bu sebeple Zitvatorok Antlaşması, Osmanlı ile Habsburglar arasında imzalanan bir antlaşma olarak da kabul edilmekte; “Habsburg-Osmanlı Barış Antlaşması” olarak da bilinmektedir.
• Zitvatorok Antlaşması’nın nedenlerinden biri olan Anadolu’daki Celali Ayaklanmaları, Osmanlı’da ciddi sorunlara yol açmıştır.
• Anlaşma müzakerelerinde her mevzu Arşidük Matthias ile Prag’daki ağabeyi İmparator II. Rudolf’a mektupla iletilmiş; bu iki isim müzakereleri yakından takip etmiştir.
• Zitvatorok Antlaşması’nda Osmanlı, iki doğrultu arasında ticaretin başlamasını ve tutsakların serbest bırakılmasını talep etmiştir. Bu şartların fazlası antlaşma yazınıne eklenmiştir.
• Antlaşmada Macarların müzakere dışında bırakılması talep edilmişt; ama bu olası olmamıştır.
• Zitvatork Anlaşması müzakerelerinde kararlaştırılan antlaşma maddeleri ile Osmanlı yönüne ulaşan antlaşma metni arasında uyuşmazlık belirleme edilmiştir. Bu sebeple Zitvatorok, her iki yönün değişik metinleri temel aldığı ilk antlaşmadır.
• Antlaşmanın orijinal metni, 1610 senesinde gözden geçirmesi amacıyla İstanbul’da belirleme edilen Kral Matthias’e gönderilmiştir. Habsburgların talep ettiği yazının tanınması amacıyla 1615 senesine kadar Osmanlı padişahının onayı beklenmiştir.
• Altı defa uzatılan Zitvatorok Antlaşması’nın şartları, 60 sene süresince yürürlükte kalmıştır.
• Günümüzdeki Slovakya’nın güneybatısı kısmındaki Radvan nad Dunajom köyünün merkezinde yer alan altı çanlı anıt, Zitvatorok Barış Antlaşmasını simgelemektedir. Anıt, antlaşmanın 400’üncü senedönümünde yani 2006 senesinde yaptırılmıştır.
• 1593-1606 Osmanlı-Avusturya Savaşı, Osmanlı’nın Macaristan Seferi’ne çıkması neticesi başlamıştır. Osmanlı ile Avusturya ve Balkan ülkeleri arasında süren muhaberelar dizisidir. Bu muhabere, Zitvatorok Antlaşması ile son bulmuştur.
• Zitvatorok Antlaşması, 1593-1606 senelerı arasında oluşturulan ve toplamda 15 sene süren Osmanlı-Avusturya Savaşı’nı sona erdiren barış antlaşmasıdır. Osmanlı İmpratorluğu ile Avusturya Arşidüklüğü arasında 11 Kasım 1606 tarihinde imzalanan antlaşmaya; Osmanlı Sultanı I. Ahmed ile Avusturya Arşidükü Matthias imza atmıştır. Matthias’ın Prag’daki ağabeyi Avusturya İmparatoru II. Rudolf, 9 Aralık 1606 tarihinde anlaşmayı onaylamıştır.
• Antlaşmanın müzakereleri 24 Ekim -11 Kasım 1606 tarihleri arasında yapılmıştır. Müzakereler, Osmanlı doğrultusunda Budin Beylerbeyi Ali Paşa yönünden yürütülmüştür. Avusturya doğrultusunda ise, müzakerelere, imparatorluğun dışişlerini yürüten Habsburg Hanedanlığı kurulu katılmıştır. Taraflar arasındaki ilk görüşme 29 Ekim 1606 tarihinde yapılmıştır.
• Osmanlı doğrultusunda Budin Beylerbeyi Kadızade Ali Paşa başkanlığındaki heyette; Ali Paşa’nın babası Budin Kadısı Habil Efendi, Nasirüddinzade Mustafa Efendi ve Ali Paşa’nın kethüdası Mehmed Ağa yer almıştır. Habsburg kurulunun başında ise, Adolf von Althan yer almıştır. Diğer Habsburg müzakerecileri şunlardır; Komarom Kalesi kumandanı Johann von Molard, György Thurzo, Seifrid Kollonics, Ferenc Batthyany, Miklos Istvanffy, Kristof Erdödy, Andras Doczy ve Christoph von Teufel.