Islahat Fermanı: Maddeleri, Nedenleri ve Sonuçları

Islahat Fermanı; Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüne yer hazırlayan anayasal bir evraktır. Gayrimüslimlere birtakım haklar ve eşitlik getirmiştir.

Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş periyodunda Batılı devletlerin talepleri üzerine ilan ettiği bir fermandır. Gayrimüslimlerin ve yabancıların toplumsal hayattaki haklarını Müslümanlarla eşitlemek maksadıyla hazırlanmıştır. Ferman, beklenen sonucu vermemiş; Müslümanların reaksiyonuna yol açmış ve Osmanlı’nın çöküşünü hızlandırmıştır!

Kırım Savaşı’nda (1853-1856) barış umutları ortaya çıkınca 1 Şubat 1855 tarihinde Viyana’da taraflar ortasında görüşmeler yapıldı. İngiltere, Avusturya ve Fransa ortasında temel prensipler ele alındı. Bu prensipler ortasında Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yaşayan Hristiyan halklara çeşitli hak ve imtiyazlar tanınmasını talep eden unsur de vardı. Bu husus üzerinde müttefik devletler ortasında çeşitli tartışmalar yaşandı. Sürecin sonunda Osmanlı’daki gayrimüslimlere yönelik birtakım ıslahatlar yapılması tarafında çeşitli kararlar alındı.

Kırım Savaşı’nda Fransa, İngiltere ve Avusturya, Ruslara karşı Osmanlı İmparatorluğu’na dayanak vermişti. 1856 yılındaki Paris Konferansı’nda bu üç büyük Avrupa devleti başta olmak üzere Avrupa devletleri, Osmanlı’yı Ruslara karşı müdafaanın bedeli ve Osmanlı’nın Avrupa devletleri ortasına katılmasının koşulu olarak kimi kurallar koydu. Bu koşullar, Islahat Fermanı’nın temel temelleridir. Bu asıllar, Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa ile Fransa ve İngiltere’nin İstanbul’daki elçileri ortasında kararlaştırılmıştır.

Bu kararlar çerçevesinde Osmanlı, ülke bütünlüğünün bozulması ve topraklarının dağılması riskine karşı Islahat Fermanı hazırladı. Bu sebeple ferman, direkt azınlıklara ve gayrimüslimlere yönelik olmuştur. Fermanın kaynağı da yabancı devletlerdir. Fermandaki temel asıllar, Fransa, Avusturya ve İngiltere tarafından belirlenmiştir.

Kırım Savaşı ateşkesinden 18 gün sonra, Paris Antlaşması’nın imzalanmasından 6 hafta evvel 28 Şubat 1856 tarihinde Bâb-ı Âlî’de ilan edilmiştir. Gülhane Parkı’nda toplanan hükümet temsilcileri, bakanlar, vekiller, meclis azaları, yüksek makamdaki memurlar, askeri erkân, şeyhülislâm, ulema, patrikler, metropolitler, hahambaşı, dini cemaat temsilciler ve yabancı ülke temsilcileri önünde, Sadaret Kaymakamı Kıbrıslı Mehmed Paşa tarafından okunmuştur. İlan edildikten sonra Paris Antlaşması’nı hazırlayan devletlere bildirilmiştir.

Fermanın Özellikleri

Islahat Fermanı, “Sened-i İttifak” ve “Tanzimat Fermanı” süreçlerinin devamı niteliğinde bir dokümandır. Osmanlı siyasi hayatında dönüm noktalarından biri olan ferman, imparatorluğun buhranlarla dolu bir periyodunda ilan edilmiştir. Osmanlı devlet nizamında ve kanunlarda siyasi, iktisadi, idari ve toplumsal değişikliklere yol açmıştır.

Ferman, anayasal bir doküman niteliğindedir. Osmanlı anayasacılık faaliyetleri içinde kıymetli bir yeri vardır. O devirle başlayan yeni kanunlaştırma faaliyetlerinin tüzel tabanını içerir. En kıymetli kanunlaştırma hareketlerinden biri olan Kanun-i Esasi’nin de türel temelini oluşturur.

Tanzimat Fermanı’na nazaran daha detaylı olan Islahat Fermanı, Tanzimat’tan farklı olarak Müslüman olmayan tebaa ile yabancılarla ilgili kararlar de içeriyordu. Gayrimüslimlerin hukukunu Müslüman halk ile eşitlemek maksadını taşıyan fermanda, Müslüman kısmı direkt ilgilendirebilecek kimi konular da yer alıyordu. Örneğin; “kimsenin din ve mezhep değiştirmeye zorlanmayacağı” kararı, Müslümanları da kapsıyordu. Bu istikametiyle ferman, yalnızca gayrimüslimlere yönelik olarak algılanmış; birtakım değerli unsurlarda Müslümanları ilgilendiren kısımlar kavranamamış ve dikkatlerden kaçmıştır.

İmparatorluğun yıkılmaktan kurtarılması emeliyle çeşitli kurum ve kuruluşlarda esaslı değişiklikler yapılması; siyasi kuruluşlar kurulması, gayrimüslimlerin kişi haklarının düzenlenmesi ve yabancıların yeni kurumlar kurması üzere başlıklar içerir.

Islahat Fermanı’nın en büyük özelliği, büyük Avrupa devletlerinin talepleri doğrultusunda hazırlanmasıdır. Bir nevi, “yabancı devletlerin hazırladığı” fermandır. Çöküş periyodundaki Osmanlı’nın “kabul etmek zorunda kaldığı” yenilik fermanıdır. Fermanı kendilerinin hazırladığını dünyaya ilan eden Osmanlı, böylelikle hal bakımından hükümranlık haklarını korumuştur.

Fermanın Osmanlı açısından kıymetli bir özelliği de, Avrupa devletlerinin Hristiyan halkların refahı için gerekli kararları almasının önünün açılmasıdır. Gayrimüslimlere tanınan imtiyazları Avrupa devletleri bir “koz” olarak kullanmış ve imparatorluğun iç işlerine karışmaya başlamıştır.

Avrupa ülkelerinde tanınan temel hak ve özgürlükler Osmanlı tebaası için de uygulanmıştır. Islahat Fermanı ile tanınan birtakım haklar, Batı ülkelerinde tanınan haklarla kıyaslanabilecek boyuttadır.

Fermanın Nedenleri

Islahat Fermanı, Osmanlı İmparatorluğu tebaasında yaşayan gayrimüslimlere birtakım haklar vermektedir. Bunun sebebi, Fransız İhtilali üzere Avrupa kaynaklı milliyetçi akımların tesiriyle Balkanlar’da isyan çıkaran gayrimüslim azınlıkları imparatorluğa bağlamaktır.

Fermanın hazırlanmasının öbür değerli bir nedeni de, gayrimüslimlere verilen haklar nezdinde Avrupa devletlerinin mazeretle Osmanlı’nın iç işlerine karışmasını engellemektir; lakin fermanın hususlarının uygulanmaya başlaması ile tam aykırısı bir durum ortaya çıkmıştır.

19. yüzyılda Osmanlı’nın çöküş devrinde ortaya çıkan “Osmanlıcılık” fikir akımı temelinde yeni bir Osmanlı toplumu oluşturmayı amaçlayan fermanda din, lisan ve ırk ayrımını engellemek de temel alınmıştır.

Fermanın Amacı

Fermanın en kıymetli maksadı; “eşit bir toplum” sağlamaktır. Eşit vatandaşlık haklarına sahip Müslüman ve gayrimüslimlerden oluşan bir Osmanlı tebaası oluşturmayı hedefler. “Millet” sistemi yerine bütün dini toplumlara eşit vatandaşlık tanımayı amaçlar.

Müslümanlar ile gayrimüslimler ortasında “tam bir eşitlik sağlamaya” odaklanan ferman, farklı inanca sahip topluluklar ortasındaki devlet kurumları uygulamaları bakımından farklılıkları ortadan kaldırmayı da amaçlamıştır. Din, askerlik, vergi, eğitim, hukuk, temsil hakkı ve memurluk üzere başlıklarda eşitliği öngörmüştür.

“Dini ayrımcılığın kaldırılması, farklı dine mensup bireylerin aşağılanmaması, din değiştirme hakkı verilmesi, İslâm dininden çıkanların mevtle cezalandırılmaması” üzere kıymetli hususlar içeren ferman, farklı halklar ortasındaki siyasi, vergi ve askerlik eşitsizliklerini de ortadan kaldırmak hedefini taşımıştır.

Islahat Fermanı Maddeleri

Islahat Fermanı, gayrimüslimlere ve azınlıklara değerli haklar ve imtiyazlar sağlamıştır. Avrupa devletlerinin talepleri doğrultusunda hazırlandığı için direkt gayrimüslimlerin hakları gözetilmiş; Osmanlı tebaasındaki halklar ortasında eşitlik sağlanmasına odaklanmıştır.

Fermanda; Osmanlı tebaasının can, mal, ırz ve namus güvenliğinin sağlanması; kanunlar önünde eşit haklara sahip olma; toplulukların kendi inançlarına nazaran tasarruf haklarına hürmet; askerlik hizmeti ve vergiler konusunda eşitlik; tüzel haklar ve mahkemeler konusunda eşitlik temel alınmıştır. Fermanın unsurları şunlardır;

• Bütün dini ve mezhebi merasimler hür bırakıldı.
• Din ve mezhep değiştirme konusunda zorlamalar yasaklandı.
• Osmanlı topraklarında yaşayan bütün milletlere devlet memuru olabilme hakkı verildi.
• Dil, din, ırk ve mezhep farklılıklarından ötürü resmi yazışmalarda kullanılan küçültücü ve aşağılayıcı sözler yasaklandı.
• Her millete askeri ve sivil okullara girebilme hakkı tanındı.
• Azınlıklara -ders seçimi ve öğretmen ataması hükümet tarafından yapılmak kaydıyla- farklı alanlarda okul açabilme hakkı verildi.
• Ticaret, ceza ve cinayet üzere davalar için karma mahkemeler kurulması kararı getirildi.
• Müslümanların ve gayrimüslimlerin davalarının karma mahkemelerde açık olarak yapılmasına karar verildi.
• Mahkemeler açık hale getirildi ve mahkeme kararlarının ilan edilmesi sağlandı.
• Mahkemede şahitlerin din ve mezhepleri üzerine yemin etmelerine imkan tanındı.
• Mahkemelerde ceza alanların mülklerinin müsaderesi ile ilgili yordamlar kaldırıldı.
• Hapishanelerin insan haklarına uygun hale getirilmesi karar bağlandı
• İşkence yasaklandı; idam yahut af problemi padişahın inisiyatifine bırakıldı.
• Patrikhanelerin ve gayrimüslim meclislerinin türel mevzularda sahip olacakları salahiyetler teyit edildi.
• Osmanlı topraklarında yaşayan herkesten vergi alınması karara bağlandı.
• Tanzimat’a kadar askere alınmayan Hristiyanların askerlik yapması kabul edildi.
• Askerlik hizmeti yapmak istemeyenler için “bedel-i nakdi” isimli bir nevi haraç vergisi uygulaması getirildi.
• Adalet sisteminde gayrimüslimlerin aleyhine olan ve eşitsizlik içeren uygulamalar kaldırıldı.
• Gayrimüslimlere eyalet meclisleri ve Meclis-i Vâlâ’da temsil hakkı verildi.
• Gayrimüslim din adamlarına devlet maaşı bağlandı.
• Hristiyan rahiplerin menkul ve gayrimenkul mallarına müdahale edilmemesi kararlaştırıldı.
• Gayrimüslimler ve dini cemaatlere kendi meclislerini seçme hakkı verildi.
• Gayrimüslimlere ibadethane, okul, hastane ve mezarlık üzere yerleri onarmalarına ve yenilerini yapmalarına müsaade verildi.
• Osmanlı topraklarında yabancılara mülk edinme hakkı verildi.

Islahat Fermanı Sonuçları

Osmanlı devletinin çöküş periyodunun ekonomik ve toplumsal sebepleri araştırılmadan hazırlanan Islahat Fermanı aracılığı ile Batılı devletlerin taleplerini yerine getirmenin çöküşü sona ereceği yanılgısına düşülmüştür.

Her şeyden evvel Müslümanların hakları yerine yabancıların yahut gayrimüslimlerin haklarının genişletilmesi, çoğunluğu Müslüman olan halkta büyük reaksiyona yol açmıştır. Toplumda büyük meseleler ortaya çıkmış; çöküşü önlemesi düşünülen Islahat Fermanı, çöküşe taban hazırlamıştır! Islahat Fermanı’nın değerli sonuçlarını şöyle sıralayabiliriz:

• Patrikhaneye meclis açma müsaadesi verilmesi gayrimüslimlerin bağımsızlık temayülünü artırmıştır.
• Gayrimüslimlerin açtığı yabancı okullarda ırkçı bir kuşak yetiştirilmiştir.
• Ferman ile Batılı ülkelere ve gayrimüslimlere verilen imtiyazlar, Osmanlı’nın parçalanma ve çöküş sürecini hızlandırmıştır.
• “Osmanlıcılık” anlayışı ile hazırlanan ferman, toplumsal istikrara ziyan vermiştir.
• Yabancılara kurum kurma müsaadesi verilmesi ile açılan Batı tandanslı kurumlarla İslami anlayışla faaliyet gösteren kurumlar ortasında çatışmalar yaşanmıştır.
• Vergi, şahsî haklar ve dini eşitlik üzere mevzular yalnızca dünyaya duyurulmakla kalmış; şer’i hukuk sebebiyle fermanın unsurlarının uygulanmasında problemler çıkmıştır.
• Bazı Osmanlı kanunları ile Islahat Fermanı hususları ortasında çatışma yaşanmış; fermanda öngörülen birtakım ıslahatların önü tıkanmıştır.
• Batı’dan ekonomik takviye bekleyen Osmanlı, fakat birtakım imtiyazlar tanımak şartıyla borç alabilmiştir.
• Batı’ya sağlanan imtiyazlar yabancı yatırımcıları Osmanlı topraklarına çekmiş; yerli sanayi büyük ölçüde ziyan görmüştür.
• Osmanlı devletinin dayandığı hukuksal nizam değiştirilerek, gayrimüslimleri zimmî hukukun dışına çıkarmıştır.
• Fermanın en son sonucu olarak; ekonomik istikrarları ve varlıklı doğal kaynakları Batılı devletlerin eline geçen
• Osmanlı İmparatorluğu, “yarı sömürge” bir devlet haline gelmiştir!

Islahat Fermanı Hakkında Birtakım Bilgiler

1. Islahat Fermanı, 3 Kasım 1839 tarihinde yayımlanan Tanzimat Fermanı’ndan sonraki en kıymetli fermandır.
2. Islahat Fermanı, daha evvelki Tanzimat Fermanı üzere Sultan Abdülmecid tarafından onaylanmıştır.
3. Islahat Fermanı’nı hazırlayan Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, Paris’te barış görüşmelerini yürüttüğü için fermanın ilan edilmesinde bulunamamıştır.
4. Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa, Tanzimat Devri’nin önde gelen devlet adamlarından biridir.
5. Islahat Fermanı’nın ilan edildiği 1856 yılı, gayrimüslimlere tanınan hak ve ayrıcalıkların tartışıldığı bir yıl olmuştur.
6. Ahmet Cevdet Paşa, fermanın açıklandığı gün için, “İslam âleminin matem günü” tabirini kullanmıştır.
7. Osmanlı toplumunda Müslümanlardan sonra sırasıyla; Rumlar, Ermeniler ve Museviler gelmekteydi. Fermanla bu gayrimüslimlerle hakları eşitlenen Müslümanlar, dini telaş ve hassasiyetlerle fermana itiraz etmiştir.
8. Ferman, şeriata alışılmamış kararlar içerdiği gerekçesiyle Müslümanların vicdanını zedelemiştir. Devranın hükümdarını tahttan indirmeyi ve hatta öldürmeyi amaçlayan bölümler ortaya çıkmıştır.