Eşeyli Üreme Nedir?
Eşeyli üreme de öbür üreme çeşitlerinde olduğu üzere çok kısaca söylemek gerekir ise yeni bir canlı meydana getirme olayıdır. Eşeyli üremede eşeysiz üremeden farklı olarak iki farklı canlı organizması mevcut olmalıdır. Eşeyli üreme sırasında bu canlılar ortasında gerçekleşecek genetik gereçlerin birleştirilmesi yolu ile yeni bir canlı oluşacaktır.
Eşeyli Üremede Meydana Gelen Süreçler
Mayoz Bölünme
Mayoz bölünmede meydana gelen olay kromozom sayısının mevcut durumundan yarıya inmesidir. Bu bölünme sırasında her bir çiftin kromozomları kendi ortalarında kesim değişimi yaparlar. Eşeyli üremenin birinci süreci olan Mayoz Bölünme esnasında kromozomların sayısı diploit sayı (2n)’den başka bir diploit sayısı (n)’e varır. Bu da demek oluyor ki, kromozomların sayısı yarı yarıya azalır. Bir sonraki adım olan döllenme sırasında ise haploit gametler, diploit bir zigot oluşturabilmek ve en baştaki (2n) kromozom sayısına ulaşabilmek için tekrar bir ortaya gelirler.
Krosover Sistemi
Kromozomların bu formda kendi ortalarında yaptıkları modül değişimlerine krosover metodu de denilmektedir. Krosover usulü ile kromozomlar ortasında modül değişimi yapan canlılar, bu formül ile homolog rekombinasyon elde ederler.
Eşeyli Üremenin Evrimi ve Örnekleri
Eşeyli üremenin birinci kere nerede ve ne biçimde görüldüğüne dair evrim ile ilgili genel olarak öldüğü üzere çok çeşitli tartışmalar kelam mevzusudur. Eşeyli üremenin evrimi hala bilinmezliğini kısmen korumaktadır. Yapılan araştırmalar N.J. Buttefiel’in 2000 yılında yazdığı (Paleobiology Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes]. 26. ss. 386–404.) bilimsel yazısına nazaran birinci eşeyli üreme ile çoğalan canlıların fosillerinin 1 ile 1,2 milyar yıl öncesi Stenya devrinde yaşayan Okaryotlara ilişkin olduğunu göstermektedir.
Eşeyli Üreme ile Çoğalan Canlılar
Genel olarak bakıldığında iri ölçekli makroskobik organizmaların büyük çoğunlu için olmak üzere çabucak hemen tüm hayvanlar ile bitkiler de görülen üreme biçimidir. Hangi canlıların ne formda eşeyli üreme süreçlerinden geçtiğine dair bilgilerden yazımızın ilerleyen kısımlarında bahsediyor olacağız. Fakat burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır.
Bakteriyel Konjugasyon olarak bilinen ve hücre teması yolu ile iki bakteri ortasında genetik materyal yani DNA transferi olan üreme çeşidini eşeyli üreme çeşidi ile karıştırmamaktır. Burada her ne kadar DNA transferi kelam konusu olsa da bu cins üreme çeşitleri bir eşeyli üreme çeşidi değildir.
Bitkilerde Eşeyli Üreme
Bitkiler hayvanlardan farklı olarak mitoz bölünme sonucu gametofit içinde oluşan ve gelişen sporlara sahiptirler. Bitkiler ortasında bu gametofit çeşitlerin büyüklüğüne nazaran farklılıklar oluşmaktadır. Örnek vermek gerekirse Angiospermler olarak isimlendirilen kapalı tohumlu bitkiler, polenlerinde yalnızca üç adet hücre bulundururlar. Angiospremlernde farklı olarak yosunlar ve ilkel olarak isimlendirilmiş bitkiler polenleri içerisinde bir kaç milyona varan sayılarda hücrelere sahip olabilirler.
Bitkilerde Eşeyli Üreme Evreleri
Sporofit Evresi: Bitkilerde eşeyli üreme sırasında meydana gelen sporoit evresi çiçeksiz ve sporlu bir evredir. Bu evre sırasında mayoz sporangıum kesesi içerisinde spor üretimi meydana gelir.
Gametofit Evre: Sporofit evresinden sonra meydana gelen süreçtir. Bu evre müddetinde canlıda kuşak değişimi görülmektedir.
Çiçekli Bitkilerde Eşeyli Üreme
Çiçekli bitkilerin ortak özellikleri çiçek olarak da bilinen cinsel organları ile üremeye devam etmeleridir. Burada meydana gelen stamen ya da anter olarak bilinen çiçeğin erkek organının eril gametofitler oluşturmasıdır. Üreme esnasında bu eril gametofitler, dişi gametofitlerin yumurta içinde bulunan stigma ismi verilen tepeciklerinde birleşerek polen ismi verilen taneler içerisinde sperm üretimi gerçekleştirirler. Üreme sırasında polenlerin içerlerinden yumurtalara yanlışsız hareket eden spermler çift döllenme ile dışı gametofitin içerisine yerleşirler.
Bu evre sonrası ise yumurtalarda bulunan bu spremler meyveye dönüşerek tohum etrafında büyürler. Bitkiler ortasında bu üreme evreleri için gerekli olan tozlanma hareketi bir bitkinin kendi içinde olabileceği üzere bitkiler ortası da gerçekleşebilir. Burada bir bitkinin kendi spermleri ile tekrar üremesine Kendi Kendine Tozlanma denirken bitkilerin birbirleri ortasında sperm taşınması yolu ile gerçekleştirdikleri hareketlere Tozlaşma hareketi denilmektedir.
Genel olarak eşeyli üreme evreleri bu formda açıklanabilecek olan bitkiler ortasında bu evrelerden farklı olarak daha değişik evrelerden geçen bitkiler de bulunmaktadır. Bunlara örnek vermek gerekirse çiçekleri olmayan eğrelti otları ve yosunlar örnek gösterilebilir.
Böceklerde Eşeyli Üreme
Bir genelleme yapmak gerekir ise böcekler sperm meydana getiren erkek ve ovül yani yumurta üreten dışı cinslerden oluşurlar. Bu durumda meydana gelen döllenme halinde erkeğin spermini döllenmeye hazır oluncaya kadar dişinin depolaması kelam hususudur. Böcekler ortasında çok farklı çiftleşme ve üreme kademeleri mevcuttur. Genel olarak dışilerin yumurtalarını dışarıda sakladığı görülürken, yumurtaları bedenlerinde saklayan ve yavrularını canlı olarak doğuran dışı böcekler de mevcuttur.
Memelilerde Eşeyli Üreme
Memelilerde üreme yalnızca iç döllenme formunda oluşmaktadır. Memelileri üreme özelliklerine nazaran üç kısımda incelemek mümkündür.
a- Tek delikliler (Latince: Monotremata)
Örneğin, kısa burunlu karınca yiyenler ve Ornitörenkgiller… Tek delikliler yumurtalarını birkaç hafta içeride tutup besledikten sonra yumurtlayarak bu yumurtaların üzerine yatarak örter ve yumurtalarını sıcak tutarak korurlar. Bu durumun en biliniri örneği kuşlardır. Yaklaşık iki hafta sonra yumurtadan çıkan yavrular ve keseliler kümesine misal olarak annelerinin keselerine girerek burada süt ile bir kaç hafta sürecek olan beslenmelerine devam ederler.
b- Eteneliler (Latince: Placentalia ya da Eutheria)
Örneğin, Tamandua mexicana. Bütün memelilerin en büyük kısımı yaklaşık yüzde doksandörtlük bir kısmı Eteneliler oluşturmaktadır.
c- Keseliler (Latince: Metatheria ya da Marsupialia)
Örneğin, Koala… Bütün memelilerin yüzde altısını oluşturmaktadırlar. Yavrularını neredeyse embriyo halindeyken çok erken müddette doğurarak anne kesesinde gelişmeye bırakmalarıdır.
Memelilerde üreme sırasında oluşturulan spermlerin hareketli yapıları ile yumurtaya ulaşmaları mümkün hale gelmiştir. Bu hareketi gerçekleştirebilmek için ise kamçı süreci gören flagella isimli bir yapı kullanırlar. Spermlerin yumurtayı bulmalarında termotaksi (sıcaklık değişimleri) ve kemotaksi (kimyasal düzey farklılıkları) yol gösterici olurlar.
Balıklarda Eşeyli Üreme
Balıklar başka memelilerden farklı olarak yumurtalarını erkek balıklar tarafından döllenebilmeleri için dışarıya bırakırlar. Burada iç döllenme ile yumurtalarını geliştirip daha sonra dışarı bırakan balıklar olduğu üzere iç döllenme gerçekleşmeden yumurtaları kayaların altına ya da yosunların üzerine bazen de olduğu üzere suya bırakan balıklar mevcuttur.
Balık cinsleri ortasında seyrek de olsa doğum yaparak yavrusunu meydana getiren çeşitler de mevcuttur. Bu balık çeşitlerine örnek vermek gerekirse: Lepistes, Molly balıkları ( Latince: Poecilia) söylenebilir. Burada beden içinde gelişen yavruları erkekler taşır ve doğum erkekler tarafından gerçekleştirilir. Yalnız birtakım balık tiplerinin iki cinsiyetli olduğunu ve bu sebeple birebir anda hem sperm hem yumurta üretebildiğini unutmamak gerekir. Ve bu yumurta ve spermlerin özgür bırakılması halinde kendi kendilerini dölleme özellikleri de vardır. Eşeyli üreme gerçekleştirmeyip, eşeysiz üreme ile çoğalan balık tipleri de vardır. (Örnek: Poecilia formosa) Bu balık ginogenez denilen bir çoğalma halini ile ürer.
