Ayastefanos Antlaşması: Nedir?, Nedenleri ve Sonuçları

Ayastefanos Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya ortasında imzalanan ateşkes ve barış antlaşmasıdır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonrası, eski ismi “Ayastefanos (San Stefano)” olan İstanbul Yeşilköy’de imzalanmıştır. Osmanlı’nın yenilgisi ile sonuçlanan savaş sonrası taraflar barış masasına oturmuş, 3 Mart 1878 tarihinde antlaşmaya imza atmışlardır. Antlaşma, Osmanlı için ağır şartlar içermektedir; ancak Osmanlı’nın izlediği strateji sonucu kâğıt üzerinde kalmıştır.

Ayastefanos Antlaşması Nedir?

93 Harbi’nde Rusya, batıdan İstanbul Yeşilköy’e, doğudan da Erzurum’a kadar ulaşmıştı. Bunun üzerine Osmanlı barış istemek zorunda kaldı. Rusya, barış asıllarının mütarekeyle görüşülmesini istedi. Evvel Edirne’de sonra Ayastefanos’ta masaya oturan taraflar, barış antlaşmasına imza attı. 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antlaşması’nda Osmanlı İmparatorluğu’nu Hariciye Nazırı Safvet Paşa ile Berlin Sefiri Sâdullah Beyefendi; Rusya’yı da General Kont Nikolay İgnatiyef ve Aleksandır Nelidof temsil etti.

18 Nisan 1877’de başlayan Osmanlı-Rus Savaşı, 31 Ocak 1878’de imzalanan Edirne Mütarekesi (ateşkes) ile son bulmuş; yapılan barış müzakereleri sonucu 3 Mart 1878 tarihinde ateşkes ve barış atlaşması olan Ayastefanos Antlaşması imzalanmıştır. Yeşilköy’deki Simenoğlu Köşkü’nde imzalanan antlaşma, 29 unsur içermektedir. Bu hususlar, 13 Temmuz 1878 tarihinde Almanya’da imzalanan Berlin Antlaşması ile yeniden ele alınmış ve değiştirilmiştir.

Ayastefanos Antlaşması Nedenleri

1871 yılında imzalanan Londra Protokolü sonrası Rusya, Osmanlı’ya karşı özgür bir politika izlemeye başladı. Bu süreçte Balkanlar’daki Slavları tahrik etmeye başlayan Rusya, 24 Temmuz 1875 tarihindeki Bosna Hersek ve 2 Mayıs 1876 tarihindeki Bulgar isyanlarına yer hazırladı. İsyanların makul bir münasebeti yoktu; ancak Rusya bu isyanları devletler ortası bir sorun haline getirdi. Emeli; bu isyanları Osmanlı’ya müdahale etmek için bir sebep olarak kullanılmaktı. Bu hedefle hazırlanan Berlin Muhtırası (Berlin Memorandumu), Birleşik Krallık’ın muhalefeti sonrası kararsız kaldı. Bulgar isyanının bastırılması ile Rusya’nın panslavizm stratejisi tehlikeye girdi. Bunun üzerine Rusya, 1 Temmuz 1876 tarihinde Sırbistan’ı, 2 Temmuz tarihinde ise Karadağ’ı Osmanlı’ya karşı savaşa soktu. Osmanlı, bu savaşlarda mutlak galibiyet aldı.

Bunlar yaşanırken Paris Antlaşması’na imza atan devletler, Balkanlar’daki sıkıntıları görüşmek üzere 23 Aralık 1876 tarihinde düzenlenen İstanbul Konferansı’na katıldı. Bâbıâli, Rusya temsilcisinin fikirlerinin olması ve Osmanlı’nın hükümranlık haklarını ihlal etmesi sebebiyle konferans kararlarını reddetti. Bunun üzerine Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa devletleri karşısında yalnız kaldı. Esasen Rusya’nın da istediği Osmanlı’nın tek başına kalmasıydı.

İstanbul Konferansı’na katılan devletler, Osmanlı temsilcileri ile Londra’da bir ortaya geldi ve 31 Mart 1877 tarihinde imzaladıkları protokolü Bâbıâli’ye bildiri ettiler. Osmanlı, savaşa girmek değerine protokolün ağır kurallarını reddetti. Bunu fırsat bilen Rusya, Hristiyan tebaasının menfaatlerini korumak savı ve panslavizm politikasını Osmanlı topraklarında uygulamak emeliyle 24 Nisan 1877 tarihinde Osmanlı’ya karşı savaş ilan etti ve “93 Harbi” ismi verilen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı başladı. Bu savaşta Romanya, Sırbistan ve Karadağ Rusya’nın yanında yer aldı; İngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya ve İtalya tarafsızlık ilan etti. Ancak İngiltere, menfaatlerini korumak üzere donanmasını Çanakkale’ye gönderdi.

93 Harbi’nde iki cepheli bir muharebe yaşandı. Doğu Anadolu’da Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Balkanlar’da Gazi Osman Paşa komutasındaki Osmanlı orduları, savaşın ilk başlarında büyük kahramanlıklar ve muvaffakiyetler sergiledi. Ancak, Karadeniz’de üstün olan Osmanlı’ya karşı kara muharebelerine yük veren Ruslar, doğuda Erzurum’a, batıda İstanbul önlerine kadar ulaştı. Bâbıâli, yaşanan vahamet üzerine Rusya’ya savaşı durdurmayı teklif etti.

93 Harbi’nde Avrupa devletlerinden kimileri Rusya’ya kapalıdan dayanak verdi. Yalnız kalan Osmanlı, yenilgiyi kabul etmek zorunda kaldı ve ateşkes gayretine girdi. Hariciye Nazırı Server Paşa ile Müşir Namık Paşa, Rus ordularının başkomutanı Grandük Nikolay’a mütareke (ateşkes) teklifi götürmüştür. Grandük, Edirne’ye gelmeden cevap vermedi. Gayesi, Yeşilköy’e kadar ulaşan Rus ordularının bu taarruzu durdurmak istemediği intibaını vermekti.

Osmanlı padişahı Sultan II. Abdülhamid de İngiltere ile telgrafla irtibat kurarak, takviye istedi. Kıbrıs’ın kendilerine verilmesi kaydıyla Rusları durdurmaya çalışacağını ileten İngiltere’nin talebi kabul edildi. Bunun üzerine Ruslar, taarruzlarını Yeşilköy’de durdurdu. Bu sırada Osmanlı ve Rusya’nın temsilcileri Edirne’de ateşkes görüşmeleri yapıyordu ve 31 Ocak 1878 tarihinde Edirne Mütarekesi imzalandı. Mütarekeye nazaran, Osmanlı kuvvetleri Küçükçekmece-Terkos çizgisine çekilecekti. Bu çizginin 5 kilometre önüne Rus askerleri yerleşecek ve iki kuvvet ortasında tarafsız bir bölge oluşturulacaktı. Devam eden müzakereler sonucu taraflar, 3 Mart 1878 tarihinde ise Ayastefanos Antlaşması’na imza attı.

Ayastefanos Antlaşması Maddeleri

Ayastefanos Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu için kuvvetli unsurları bulunan bir antlaşmadır. Antlaşma, 29 husus içermektedir.

Antlaşmanın önemli hususları şunlardır;

• Osmanlı İmparatorluğu Romanya, Karadağ ve Sırbistan’ın bağımsızlıklarını kabul edecek ve bu ülkelerin hudutları genişleyecektir. Karadağ hududu Adriyatik Denizine kadar uzanacak, Sırbistan ise Niş’i alacaktır.
• Besarabya’yı Rusya’ya verecek olan Romanya’ya Dobruca kalacaktır.
• Bulgaristan, Osmanlı’ya bağlı özerk bir prenslik haline getirilecektir. Prensi halk seçecektir; ancak prens Avrupa devletlerinden olmayacaktır. Prensliğin hudutları Tuna’dan Ege Denizine, Arnavutluk’tan Karadeniz’e kadar uzanacaktır.
• Rumeli’deki Hristiyanların ve Doğu Anadolu’da Ermenilerin yaşadığı yerlerde ve Bosna ve Hersek’te, Rusya ve Avusturya’nın denetiminde ıslahatlar yapılacaktır.
• Osmanlı, Rusya’ya 1 milyar 410 milyon ruble savaş tazminatı ödeyecektir; bu tazminatın yalnızca 300 bin rublesi para olarak ödenecektir. Kalan kısmına karşılık Rumeli’deki kimi yerler, Kars, Ardahan, Batum ve Doğubayazıt Rusya’ya bırakılacaktır.
• 1868 Nizamnâmesi uygulanacak olan Girit’te ıslahatlar yapılacaktır.
• Rus askerleri, antlaşma tarihinden itibaren 3 ay sonra Rumeli’yi, 6 ay sonra Doğu Anadolu’yu boşaltacaktır.
• Rus tebaası, Osmanlı topraklarında Rus konsoloshaneleri himayesinde ticarete devam edebilecektir.

Ayastefanos Antlaşması Sonuçları

Ayastefanos Antlaşması, sonuçları itibariyle panslavizm siyasetinin bir zaferi olarak görülmektedir. Antlaşma, bölgede Rusya’yı güçlendirdi. Rusya, bilhassa Balkanlar’da büsbütün hakim bir pozisyona geldi. Bu durum, Batılı devletlerde endişeye yol açtı. Zira Rusya, Bulgaristan aracılığı ile sıcak denizlere inebilecekti. Birleşik Krallık’ın Hindistan’daki sömürge bölgelerine ulaşması Ruslar tarafından engellenebilecekti. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da Bosna-Hersek’i ilhak edemeyecekti.

Rusya’nın Osmanlı üzerindeki nüfuzu ve tek taraflı olarak bölgedeki siyasi dengeyi bozması, İngiltere başta olmak üzere başka batılı devletlerin muhalefetine sebep oldu. Batılı devletlerin bu tedirginliğini ve tepkisini fırsata dönüştüren Osmanlı İmparatorluğu, Kıbrıs’ın yönetimini Birleşik Krallık’a bırakma kaidesiyle Berlin Antlaşması’na (Berlin Kongresi) yer hazırladı. 13 Haziran 1878 tarihinde toplanan Berlin Kongresi’nde Ayastefanos Antlaşması’nın unsurları tekrar ele alındı ve değiştirildi. Böylelikle muahedenin ağır kaideleri Osmanlı açısından hafiflemiş oldu. Berlin Antlaşması sonrası Rusya’ya karşı elini güçlendiren Osmanlı, Balkanlar’daki varlığını bir mühlet daha muhafazayı başardı. Böylelikle, Ayastefanos Antlaşması kağıt üzerinde kalmış oldu.

Ayastefanos Antlaşması Hakkında Bilgiler

• Osmanlı-Rus Savaşı’na “93 Harbi” denmesinin sebebi Rumî takvimdir. Rumî takvime nazaran savaş, 1293 yılında başlamıştır. Bu yıl, miladî takvime nazaran 1877 yılına tekabül etmektedir.
• Osmanlı İmparatorluğu, 93 Harbi’nde tarihinin en ağır yenilgisini yaşamıştır. Ayastefanos Antlaşması ile sonuçlanan 93 Harbi, Osmanlı’ya verdiği ziyan sebebiyle “küçük kıyamet” olarak tanımlanmıştır.
• Osmanlı, Rusya ile girdiği savaşta çok sayıda insan ve toprak kaybetmiş, nüfus göçü yaşamış, tazminat ödemek zorunda kalmıştır.
• Osmanlı padişahı Sultan II. Abdülhamid, Almanya’yı da görüşmeye dahil ederek, Ayastefanos Anlaşması’nın kararlarının hiç uygulanmadan devre dışı kalmasını sağlamıştır.
• Anlaşma, Bulgaristan’da 545 yıllık Osmanlı hakimiyetini sona erdirmiştir. Antlaşmanın imzalandığı gün Bulgaristan’da “Kurtuluş Günü” olarak kutlanmaktadır.
• Ayastefanos ve Berlin antlaşmalarından sonra Osmanlı ve Rusya barış içinde yaşamayı tercih etmiştir.