Lale Devri: Nedir?, Nedenleri ve Sonuçları

Lale Devri, Osmanlı’nın Batı’ya açılmaya başladığı devirdir. Birçok ıslahatın yapıldığı; lakin devlet ricalinin zevk ve sefa içinde yaşadığı bir periyottur.

Lale Devri, Osmanlı’da 18. yüzyıl ıslahat hareketlerinin başlangıcıdır. Osmanlı’da birinci ıslahat (yenileşme, düzeltme) hareketlerinin başladığı devir olarak görülür. Birebir vakitte “Batılılaşmanın da başlangıcı” olarak kabul edilir. Devlet adamlarının zevk ve sefa içinde yaşaması, ıslahatlara gölge düşürmüştür.

Lale Devri Nedenleri Nelerdir?

Lale Devri, barış ve yenilenme muhtaçlığı duyan Osmanlı’nın ıslahat talebi nedeniyle doğmuştur. Bu periyot, Osmanlı’nın “Batı’yı referans almaya başladığı”; Batı taklitçiliğinin, zevk ve sefanın ağır olarak yaşandığı bir periyot olarak görülür. Kurumsal ıslahatların tatbik edilmeye başlandığı periyottur. Bu çalışmalar, padişah ve damadı Sadrazam Damat İbrahim Paşa’nın inisiyatifi ile yürütülür. Bu çalışmalarda nizamı bozulmuş ve devrin kurallarının gerisinde kalmış idari, ekonomik ve askeri sistemin düzeltilmesi ve yenilenmesi amaçlanmıştır.

Lale Devri hakkındaki kimi kaynaklarda bu periyot, “Türk Rönesanssı” ve “uyanış” olarak tanım edilmiştir. Lakin birçok kaynak da bu devrin “uyanış” olarak görülemeyeceğini belirtir. Bunun sebebi olarak da, “uyanış” teriminin geniş kitleleri kapsaması gerektiği; lakin Lale Devri’ndeki “uyanışın” ekseriyetle devlet ricali ve etrafı ile hudutlu kaldığı gösterilir.

Lale ve Lale Devri

Lale Devri ismini, günümüzde İstanbul’la özdeşleşen “lale” çiçeğinden alır. Bunun çok makul sebepleri vardır. Bu devirde lale, adeta itibar ve tutku sembolü haline gelmiştir. Sadrazam Damad İbrahim Paşa, Padişah III. Ahmed’e her vakit sevinçli ve sükûnetli bir ortam hazırlamaya uğraş göstermiştir. Bu doğrultuda cümbüş ve şenliklerin sembolü de lale olmuştur. Bu periyotta lale başta olmak üzere saray, köşk ve bahçeler birçok çiçekle süslenmiştir. Lale bahçelerinde yaz aylarında cümbüşler düzenlenmiş; kış aylarında ise helva sohbetleri yapılmıştır.

Bu devirde bir rivayete nazaran 239, bir rivayete nazaran de 839 çeşit lale yetiştirilmiş; her bir lale cinsine farklı isimler verilmiştir. Lale soğanlarının fiyatları da çok kıymetlidir. Lale soğanları yüzlerce altın etmektedir. Hatta lale soğanlarının fiyatı çok artınca hükümet bir ferman çıkararak, lale fiyatlarına narh koymuştur.

Bu periyotta Osmanlı devlet ricalı, lale bahçelerinde zevk ve sefaya dalmıştır. Devlet problemleri lale bahçelerinde tartışılır olmuştur. Tütün ve kahve hür bırakılmış; halk da yöneticileri üzere kahvehanelerde ve meyhanelerde cümbüşe yönelmiştir.

Bu devirde lale yetiştirmek, halkın her katmanına yayılmış; Türklerin ortak uğraşısı haline gelmiş ve İstanbul bahçe kültürüne girmiştir. Bahçeler dışında pencerelerdeki saksıların da en beğenilen çiçeği lale olmuştur. Yeni lale çeşitlerinin üretimi için yarışlar düzenlenmiştir.

Özellikle yaz gecelerinin eğlencelerinde lale en kıymetli figür olmuştur. Sarayların bahçelerinde lalelerin altında kandiller ve yürüyen kaplumbağaların üzerinde mumlar yakılarak Çırağan şenlikleri yapılmıştır. Lale mevsimi sona erince kış aylarında Sultan Ahmed ile veziri her tarafı kapalı yerleri ısıtarak lale ve karanfil yetiştirmeye çalışmıştır.

Lale Devri ve Sefahat

Lale Devri’nin en besbelli özelliği, devlet ricalinin ve etrafındakilerin sefahat içinde yaşamasıdır. Bilhassa Kağıthane’de inşa edilen Sadabad Sarayı, yeni bir cümbüş biçiminin sergilendiği merkez haline gelmiştir. Yaz aylarında Çırağan sefaları, kış aylarında helvalı sohbetler ve umarsız cümbüş sarfiyatı dikkat çekmiştir.

Avrupa kültürünü referans alan ıslahatlar ve devletin üst kademelerinin ve yakınlarının içinde bulunduğu sefahat, halkı direkt kapsamıyordu. Devlet ricalinin sefahat içindeki durumu, ıslahat hareketlerine de gölge düşürdü ve yenileşme hareketi “Batı’yı taklit” olarak görülmeye başlandı.

18. yüzyıldan itibaren Lale Devri’ndeki bu süreç Batı’nın model alınmasıyla ilerliyordu. Askeri alan başta olmak üzere hayat stili da değişmeye başladı. Yeni saraylar inşa edildi, Batı biçimi mobilyalar ve konut dekorasyonu eserleri getirildi ve kültürel gelişmeler yaşandı. Tabi tüm bunlar seçkin kısımla hudutlu kaldı.

Lale Devri Sadrazamı: Damat İbrahim Paşa

Lâle Devri’nin mimarı, reformist Nevşehirli Damad İbrahim Paşa, “Babıâli diktatörü” olarak da bilinir. Lale Devri’nin sadrazamı olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Avrupa’yı tanımanın değerini birinci sefer vurgulayan padişahtır. Bunun, Osmanlı dış siyaseti için çok kıymetli olduğuna inanmıştır.

Savaştan hoşlanmayan İbrahim Paşa, barış yanlısı bir sadrazam olarak görülüyor. Uygun bir eğitim aldığı bilinen Damat İbrahim Paşa, edebiyata, bilimsel tartışmalara ve tarihi mevzulara ilgisi ile tanınır. Kimi tarih kitaplarının ve Ariston’un birtakım yapıtlarının Osmanlıcaya çevirisini yaptırmıştır.

1719 yılında Viyana’ya bir elçilik heyeti gönderen Damat İbrahim Paşa, 1720 yılında ise, ittifak için Yirmisekiz Mehmet Çelebi’yi Paris’e göndermiştir. Paşa, Çelebi’den Fransa’nın kültürel ve imar yapılarını inceleyerek, bilgi toplamasını istemiştir. Mehmet Çelebi, Paris’ten dönünce “Sefaretname” isimli bir kitap yazmıştır.

Kitapta Paris’te gördüklerini “yeni bir dünya keşfetmiş gibi” hayranlıkla anlatan Mehmet Çelebi, gördüğü yeni teknikler, bilim kurumları, rasathane, hastaneler, limanlar, askeri okullar, hayvanat bahçeleri, tiyatro ve operalar, parklar ve cümbüş yerlerinden bahsetmiştir. Hakikaten de bu devirde, Mehmet Çelebi’nin dönerken getirdiği planlara nazaran İstanbul yine imar edilmiştir.

Mehmet Çelebi’nin yanında götürdüğü oğlu Sait Mehmet Efendi de, İbrahim Müteferrika ile birlikte İstanbul’da matbaa açılmasını sağlamıştır. Osmanlı’nın birinci matbaası olma özelliği taşıyan bu matbaa, 1727 yılında Sultan Selim semtindeki Müteferrika’nın meskeninde kurulmuştur. Bu matbaanın açılması, “Lale Devri’nin en büyük kazanımı” olarak görülür.

İbrahim Paşa, ilim ve sanat adamlarını desteklemiş; alanında uzman alimlerle dersler düzenlemiş; ziyafetlerde Şeyhülislâm üzere dini liderleri hazır bulundurmuştur. Fakat Sadrazam Damat İbrahim Paşa ve etrafı, lale bahçelerinde daldıkları zevk ve sefanın cazibesinden yaklaşık 8 ay ayaklanma hazırlığı içinde olan İşverene Halil ve adamlarını fark edememiştir!

Lale Devri’ni İsyana Dönüştüren Süreç

Lale Devri, Osmanlı Devleti hakkında en çok “saptırılmış” devir olarak kabul edilir. 12 yıllık bu kısa periyot ve bu periyodu sonlandıran İşverene Halil İsyanı, ideolojik olarak ele alınmış, adeta tarihi münasebetlerinden ve sürecinden koparılmıştır. İsyan, aslında ideolojik temelden çok, Lale Devri’nin sonlarındaki çekişmeli iktidar uğraşını gözler önüne sermiştir.

1730 İsyanı ve isyanı önceleyen Osmanlı tarihinin 12 yıllık “kısa” periyodu, Osmanlı tarihçiliğinin en fazla saptırılmış ve popülerleştirilmiş devridir. İsyanın elebaşı Şaki İşverene Halil de bu saptırmada kıymetli bir aktör olarak kullanılmıştır.

Bu devri sona erdiren isyan, iktidar gayretinin sonucu olarak görülür. Osmanlı devlet yapısındaki bozulma da, isyanın sebepleri ortasında gösterilmektedir. Her ne kadar Lale Devri’ndeki ıslahat çalışmaları devletin durumunu ve toplumun ömür kaidelerini düzgünleştirme hedefi ile yapılsa da, bu tarafta halkı da kapsayan değerli bir gelişme görülmemiştir. Tersine, ülkenin makus iktisadı karşısında önemli oranda israf yapılmıştır. Ayrıyeten, İran ile yapılan savaşta da berbat bir duruma düşülmüştür.

Tüm bu sebepler bir ortaya geldiğinde yeniçeri kitlelerini harekete geçirmek güç olmamıştır. Kimi çıkar kesitleri ve mevcut iktidarın dışına itilmiş ileri gelen aktörler, yeniçeri kitlelerini harekete geçirerek, Lale Devri’ni sona erdiren isyanı başlatmıştır.

Yakın devir tarih kitapları İşverene Halil İsyanı’nı tarihi bağlamından uzak olarak ele almıştır. İşverene Halil “kahraman” yahut “serseri” olarak görülmüş ve ideolojik bir materyal haline getirilmiştir. Bu yaklaşım, 1730 İsyanı’nı tarihi kontekstinden kopararak, popülist siyasi tartışmaların odağına oturtmuştur.

Lale Devri’ni sona erdiren bu değerli olay, Osmanlı’da şahit olunan evvelki ve sonraki isyanlar üzere ele alınmamıştır. Bu sebeple Lale Devri ve 1730 İsyanı’nın siyasi, ekonomik ve toplumsal tabanlı münasebetlerinin ortaya konulması için kâfi efor gösterilemediği algısı hâkim olmuştur.

İsyanı legal göstermek için “ahlaki bozukluklar” münasebet olarak gösterilmiştir. Lakin bu argüman, isyanın nedenlerini karşılamak için yetersiz görülmektedir. Kimi kaynaklarda isyanın sebebi olarak -padişah ve etrafının yaşadığı sefadan çok- “açılan çok sayıda medresede yetişen kimi şahısların halk ortasında devlet otoritesine karşı kışkırtıcı teşviklerde bulunması” gösterilir. Yani isyanın, direkt menfaat ve çıkarlar sebebiyle çıkarıldığı belirtilmektedir.

Bu periyotta Sadrazam Damat İbrahim Paşa, idareden birtakım kıymetli isimleri tasfiye etmiştir. Örneğin; Ali Ağa, 1726 yılında Damad İbrahim Paşa’nın sadrazam olduğu devirde misyonundan azledilerek Girit’e sürgüne gönderilmiştir. İşverene Halil İsyanı sonrası “vezir kethüdalığı” vazifesi ile taltif edilen Ali Ağa’daki intikam hırsı da, 1730 İsyanı’nı hazırlayan faktörler ortasında sayılmaktadır. Bu kıymetli şahısların menfaatlerinin sarsılması ve otoritelerini kaybetmeleri sonucu idareye duydukları öfkenin sonucu olarak bu türlü bir hareket örgütlemeye başlamışlardır.

Halk kitlelerini harekete geçirmek uygun koşullar ve meşruiyet gerekliydi. Bu devirde; Anadolu ve Rumeli’de eşkıyalığın tekrar başlaması, asayişsizliğin artması, kıtlık ve salgın hastalıklarının baş göstermesi, idarenin ve sadrazamın bunları önlemek için başarısız olması yahut kâfi teşebbüste bulunmaması da isyana yol açan değerli sebepler ortasında sayılıyor.

Bu ortada, Osmanlı’daki ıslahat hareketleri yalnızca devlet ricali ve seçkin kısımla hudutlu kaldı. Yeni bir ömür usulü benimseyen seçkinler ve devlet otoritesi, bu “nimetleri” kaybetmekle karşı karşıya kaldı. Otoriteye yakın olanlar dışında eski otorite ve mevki sahipleri de tekrar bu “ayrıcalıklı yaşama” sahip olma uğraşı içine girdiler. Bu uğraşlar, muhalif telaffuzları artırdı ve kitle hareketi olarak beden buldu.

Ekonomik buhran başta yeniçeriler olmak üzere toprak sahiplerini de sarsmaya başladı ve bu durum, kitlelerde agresif reaksiyonlara yol açtı. Apansız parlayan isyan, hedeflenen mevki sahibi bireyler üzerine odaklandı. Ayrıyeten İbrahim Paşa’nın değerli makamlara kendi akrabalarını ve yandaşlarını getirmesi de isyana yıl açan sürecin bir basamağı olarak görülmektedir.

Patrona Halil İsyanı

Patrona Halil, 17. Ağa Bölüğü’ne mensup bir yeniçeridir. Öteki birçok yeniçeri üzere ikinci iş olarak Bayezid Camii Hamamı’nda tellâklık da yapmıştır. Kaptan-ı Derya’nın yardımcılarından olan Patrona’nın gemisinde levend olarak misyon yaptığı için “Patrona” lâkabı aldığı tez edilir.

Patrona Halil İsyanı, 28 Eylül 1730 tarihinde Yeniçeri ocağına kayıtlı 17 kişi tarafından başlatıldı. Bu şahıslar, Sultan Bayezid Camii’nin Kaşıkçılar kapısından kılıçlarla bayrak açarak harekete geçti. At Meydanı’nda toplanan isyancıların sayısı az olsa da devlet kurumlarındaki liyakatsiz şahısların ihmalleri sebebiyle isyan bastırılamadı. İsyancılara istekleri soruldu, 4 kişinin iki saat içinde teslim edilmesi istendi. Daha sonra da saraydan 37 kişinin uzaklaştırılmasını istediler.

Dört kişilik listede Sadrazam İbrahim Paşa ile birlikte Şeyhülislam Abdullah Efendi ve sadrazamın damatları Mehmet Paşa ile Mustafa Paşa vardı. Padişah III. Ahmet, isyancıların isteğini yerine getirerek, bu 4 ismi boğdurdu ve cesetlerini At Meydanı’na gönderdi. İsyancılar buna karşın dağılmadı. Bunun üzerinde Sultan III. Ahmet tahttan çekildi. Yerini yeğeni I. Mahmut’a bıraktı.

İsyanın akabinde elebaşı İşverene Halil, Divan-ı Hümayun toplantılarına zorla katılarak o güne kadar görülmemiş serkeşlikler stantlar. Yeni padişah onları kılıçtan geçirinceye kadar 46 gün boyunca devlet çarkını istedikleri üzere döndürdüler.

Lale Devri’nin Sonuçları

Tarih kitaplarında 1730 yılı, Osmanlı’da “Lale Devri’nin sona erdiği tarih” olarak kaydedilmiştir. Lale Devri’nin sonucunda ıslahat talepleri tam olarak uygulamaya konulamamıştır.

Lale Devri’nde ıslahat hareketlerinin birçok askeri alanda yapılmıştır. Askeri alan dışında yapılan ıslahat hareketleri, halktan kabul görmemiş ve çoklukla başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Osmanlı matbaa ile Lale Devri’nde tanışmıştır. Lakin okuma-yazma sıkıntılar ve basım maliyetinin yüksek olması sebebiyle matbaanın tesirli bir işlevi olmamıştır.

Dönemin sadrazamı Damat İbrahim Paşa ve etrafındakilerin servetlerindeki muazzam artış ile İstanbul dışındaki hayat standartlarının düşüklüğü ortasındaki uçurum, halkta “reform” algısını geliştirememiştir. Ayrıyeten, ekonomik bunalımdaki halkın devlet ricalindeki “tasarrufsuz harcamaları” karşısında ıslahatları benimsemesi pek mümkün olmamıştır.

1730 İsyanı’nın akabinde ayaklanmanın elebaşları değerli misyonlara getirilmiştir. Bu periyotta inşa edilen saray, köşkler ve konaklar yıkılmış; devlet ricalinin ikametgâhları yağmalanmıştır.

Lale Devri’nin sonucu olan İşverene Halil İsyanı, ideolojik bir ayaklanma değildir. Yani dini hassasiyetlerle ortaya çıkmamıştır. Sadrazam İbrahim Paşa, ekonomik sıkıntılara karşın seçkin bir tabakanın zevk ve sefası için çok sayıda saray yaptırmıştır. İsyanda bu yapıtların tamamı yıkılmıştır..

Lale Devri’nin en kıymetli yeniliği olan matbaa, hattatları da işsiz bırakmıştır. İstanbul’da sayıları 90 bini bulan hattatların kimileri da isyana taraftar olmuştur. İsyanda; matbaalara, tulumbacılık örgütüne, çini atölyelerine ve kâğıt ve kumaş fabrikalarına dokunulmamıştır. Yani isyanın temelinde Batı taklitçiliği, devlet ricalinin zevk ve sefaya dalması ve cümbüşün yayılması yatmaktadır.

Bu devrin zevk ve cümbüşe bakan tarafı isyanla sona erdiyse de Batı’ya açılım ve yenileşme süreci devam etmiştir.

Lale Devri’nde Neler Oldu?

“Türk çağdaşlaşma tarihinin başlangıcı” olarak kabul edilen bu periyodun en değerli özelliği, ekonomik, toplumsal ve bilimsel alanda ileri seviyedeki ülkelerden yararlanılmaya başlanılmasıdır.

Ayrıca, Lale Devri, imparatorluğun zenginliklerinden hisse almak isteyen iç güçlerin uğraşına sahne olmuştur. Padişah, sadrazamlar, vezirler, harem ağaları, saray bayanlar, şeyhülislamlar, yeniçeriler, esnaf, halk ve saraya yerleşmiş olan büyük aileler daima bir uğraş içinde yer almıştır. Bu çaba düşmanlıkla değil, rekabet hudutları içinde yürütülmüştür.

Bu süreçte Osmanlı’da aşağıdaki gelişmeler yaşanmıştır;

• Osmanlı Devleti, Avrupa’ya karşı saldırgan halinden vazgeçerek, savunma düzeneğini geliştirmiştir.
• Bu periyotta Osmanlı, Avrupa ile barış kurallarını korunmak istemiştir.
• Avrupa ülkelerine elçiler gönderilerek, Batı kültürü takibe alınmış ve bilgi toplanmıştır.
• Avrupa ile münasebetlerin geliştirilmesi için diplomatik temsilcilerle tertipli görüşmeler yapılmıştır.
• Bu devirde, -Avrupa’dan yaklaşık 200 yıl sonra- İstanbul’a matbaa getirilmiştir.
• Kitap basımında ilerleme kaydedilmiş, dini kitapların dışında farklı mevzularda kitaplar yahut kaynaklar da basılmıştır.
• Tıp alanında gelişmeler yaşanmış; bu alanda birçok eser kaleme alınmıştır.
• Yeni bir ordu kurulması için Rochefort liderliğinde İstanbul’a Huguenotlar gelmiş; askeri ıslahatları teşvik edici raporlar hazırlamışlardır.
• Rochefort, ayrıyeten devletteki mali problemlerin tahliliyle ilgili de çeşitli raporlar sunmuştur.
• Fransa’dan getirilen saray ve bahçe planlarına nazaran imar faaliyetlerine girişilmiştir. Bu çerçevede
• İstanbul’daki birtakım padişah kasır, konak, medrese ve çeşmeleri Fransa’dan getirilen planlara nazaran imar edilmiştir.
• Yeni yapılardaki işlemelerde abartılı bir formda “lale” motifleri kullanılmıştır. Bu motifler, devletin önde gelenlerinin hayat üslubunu gözler önüne seren simge haline gelmiştir.
• Sadrazam Damat İbrahim Paşa, Kağıthane’de padişah için Sadabad Sarayı’nı inşa ettirdi.
• Fransız mimari planlarına nazaran; Üsküdar’daki Şerefabat, Beylerbeyi’ndeki Bağ-ı Ferah, Fındıklı’daki
• Emnabad ve Alibeyköy’deki Hüsrevabad sarayları inşa edilmiştir.
• Edebiyat ve sanat alanlarında değerli gelişmeler yaşanmıştır. Nedim üzere ünlü şairler, muharrirler ve sanatkarlar, devlet tarafından desteklenmiştir.
• Şair Nedim, Lale Devri’yle özdeşleşen müstesna bir şairdir. Lale Devri’nde yaşananlar yapıtlarına yansıtan ender şairlerden biridir.
• Osmanlı kültür ve sanat hayatında gelişmelerle kontaklı olarak şair Nedim şiirleriyle, bestekâr Itrî ve nakkaş
• Levnî üzere değerli isimler, günümüze kadar ulaşan eserler ortaya çıkarmışlardır.
• Denizcilik ve gemicilik alanında da kimi yenilikler yapılmıştır. Osmanlı tarihinde birinci kere 1682 yılında inşa edilen üç ambarlı gemiler tekrar geliştirilmiştir.
• İstanbul’da birinci defa bir Fransız tarafından itfaiye (tulumbacı) ekibi kurulmuştur.
• İstanbul’da mimari başta olmak üzere her alanda Fransız etkisi görülmüştür. Süslemelerde Fransız barok ve rokoko stilleri uygulanmaya başlamıştır.
• Belgrad Ormanları’ndaki tatlı suların kente taşınması için için bentler ve çeşmeler yaptırılmıştır.

Lale Devri’ne Dair Bilgiler

1. 18. yüzyıl Osmanlı tarihi literatüründe “Lale Devri” ismi altında bir devir tanımlaması yoktur.
2. Lalenin sembol olduğu bu zaman, bilhassa Haliç ve Boğaziçi bölgelerinde çok derecede yaygın olarak lale yetiştirildiği için birinci sefer Yahya Kemal Beyatlı “Lale Devri” olarak tanımlanmıştır.
3. Tarihçi Ahmed Refik Altınay tarafından 1913 yılında “İkdam” gazetesinde yayımlanan makalenin ve iki yıl sonra basılan kitabın başlığında “Lale Devri” ismi kullanılmış ve bu isim Osmanlı tarihi literatürüne girmiştir.
4. Şair Nedim, isyan sırasında damlardan kaçarken düşerek ölmüştür.
5. Gençler ortasında afyon ve esrar kullanımı artınca Şeyhülislâm, “bunları kullanmanın haram olduğuna dair” fetva vermek zorunda kalmıştır.