Eşeysiz Üreme Nedir?
İlkel yapılı canlılarda görülen ve tek bir cet canlının faaliyeti ile gerçekleşen üreme biçimine genel olarak eşeysiz üreme denilmektedir. Tek bir cet canlının mitoz bölünme yapması ile oluşan yavrular ana canlının aynısıdır ve yavrular ortasında çeşitlilik gözlenmez. Tek bir organizmadan oluşan yeni canlı yalnızca bu ana canlıdan aldığı genleri taşır. Eşeysiz üremede ploitlik yoktur.
Eşeysiz Üremenin Çeşitleri
1- Bölünerek Üreme
Burada bahsi geçen bölünme Mitoz ile bölünmedir. Tek hücreli canlılarda büyüyüp yetişen hücrenin ikiye ayrılması sonucu mitoz bölünme oluşur. Bu büyüme ya da iki ayrılma mito ya da amitoz olmasına nazaran her istikamete hakikat gerçekleşebilir. Örnek vermek gerekirse terliksi hayvanlarda (Latince: Paramesyum) bölünme enine gerçekleşirken, kamçılı hayvanlarda (Latince: Oğlana) bu bölünme uzunluğuna gerçekleşmektedir. Bölünerek üreyen öteki canlılara ise bütün okaryotik bir hücreli canlılar ile birlikte bakteri ve amipler örnek verilebilir.
2- Sporla Üreme
Sporlama üreme için ana canlının içerisinde gerekli üreme basamaklarını gerçekleştirip spor oluşturması gerekmektedir. Oluşan sporlar rastgele bir döllenme gerçekleşmeden dışarı bırakılırlar. Aslında çok küçük olan bu sporlar şu, rüzgar ya da değişik dış etkenlerle hareket ederek yer değiştirirler. Uygun yeri bulan sporlar bölünerek çoğalırlar. Burada bölünmeden bahsedilen çimlenme formunda de kendini göstermektedir. Tıpkı formda bakteriler kendilerini korumak için uygun olmayan şartlarda spor üreterek korunurlar. Fakat oluşturulan bu sporlar üremek için değil etraf koşullarında korunmak için kullanılmaktadır. Sporla üreyen başka canlılara mantarlar, eğrelti otları, sıtma mikrobu ve çiçeksiz bitkiler örnek olarak gösterilebilir. Sporla üremeye tıpkı vakitte sporongo ismi de verilmektedir. Su yosunlarının oluşturdukları sporlara zoospor, mantarların oluşturduklarına ise ekzospor denilmektedir.
3- Tomurcuklanarak Üreme
Örnek vermek gerekirse bira mayası, sünger, medüz, hidra ve polip mercanlarda görülen tomurcuklanarak üremede bu canlılar oluşturdukları çıkıntılardan yeni döller ve böylece de yeni canlılar meydana getirirler. Oluşan yeni canlılar ana canlıdan ayrılabileceği üzere ayrılmayarak koloni formunda de yaşayabilir.
4- Vejetatif Üreme (Vegetativ)
Yüksek yapılı çiçekli bitkilerin genel olarak sahip olduğu üreme halidir. Bu üreme halinde de üreyen ana canlı ile oluşan yeni canlının kalıtsal özellikleri birebir birebirdir. Örnek vermek gerekirse, tohumsuz meyvelerden olan, muz, çekirdeksiz üzüm üzere meyveler vejetatif üreme metodu ile çoğalırlar. Tarımda yaygın bir biçimde kullanılan vejetatif üreme halinde lokal tarımda aşılama, kalem aşısı, göz aşısı, ya da budak yama isimleri verilmektedir. Kalıtsal olarak özelliklerinin birebir olarak yeni bitkiye taşınmasının istendiği durumlarda kullanılan sistem bu metottur. Göz yaşı bitkisinde (Latince: Kalanchoe) yaprağın kenarlarında meydana gelen tomurcuklar yeni bitkicikler oluştururlar. Daha sonra ise dış etkenler ile bu bitkicikler ana bitkiden koparak toprağa düşerler. Toprağa düşen bu bitkiler ana bitkinin kalıtsal olarak bütün özelliklerini birebir biçimde taşıdığı yeni gözyaşı bitkileri meydana getirirler.
Aynı formda asma ve aşmaya benzeri halde oluşan bahçe bitkilerinde de vejetatif bölünme görülür. Vejetatif üreme de kendi içinde dörde ayrılır.
a- Çelikle Üreme: Kavak, çilek, söğüt, gül, üzüm vb. bitkilerden alınan çubukların (gövde ya da dallar) nemli bir ortamda (nemli bir toprak ya da özel bileşimli şu olabilir) köklendirilerek bir bitkiden bir çok sayıda yeni bitkinin üretilmesi olayıdır.
b- Yumru ile Üreme: En çok bilinen örneği patates olan ve gövde yumruları ile üreme halinde açıklanabilen üreme çeşididir. Göz bulunan yumru kısımların toprağın altına gömülmesi ile eşeysiz formda yeni bitkiler oluşur.
c- Sürünücü Gövde ile Üreme: En büyük örneği çileklerdir. Toprağın üstünde ya da altında sürünerek, sürünücü gövde ismi verilen bölgeleri ile üreyen bitkilerin üreme çeşitleridir.
d- Soğan ile Üreme: Zambak, lale ya da soğan üzere bitkilerde üremenin gövdenin en alt ucunda başladığı üreme halidir. Gövdenin en alt kısmında bulunan rizomlar yer altında uzamaya devam eder ve uygun şartlarda yeni bir bitki oluştururlar. Muzlar da bu formda üreyen bitkilere örnek verilebilir.
Eşeysiz Üremenin Genel Özellikleri
Yüksek yapılı bitkilerin vejetatif organlarından bunlara yaprak, kök ya da gövdeler örnek verilebilir, ana bitki ile birebir özelliklere sahip yeni bireyler oluşturması en bariz eşeysiz üreme tekniğidir.
Eşeysiz üreme ile çoğalan canlılardan oluşan yeni canlı ana canlının kalıtsal olarak teğe bir aynısıdır. Bu sebepten ötürü da birebir ana canlıdan oluşan yeni canlıların hepsi birbirinin aynısıdır. Bu sebepten ötürü eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik meydana gelmez. Eşeyli üremede çoğalma mitoz üreme ile meydana gelir.
Eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal çeşitliliğin olmaması ve bu kalıtsal özelliklerin kuşaktan nesile aktarılıyor olması bu bitkilerin değişen dış şartlara nazaran ahenk sağlama özelliğini de kısıtlar. Birtakım bakteri ve paremesyumlarda eşeysiz üreme görülürken, bu bitkilerin vakit zaman eşeyli üreme ile çoğaldıkları da gözlemlenmiştir. Eşeyli üreme ile kıyaslandığında eşeysiz üremede üreme müddeti çok süratlidir.
Tek bir durum olan otomiksis durumu haricinde eşeysiz üreme ile oluşan yeni organizma ana organizmanın birebir kopyasıdır. Günümüzde eşeysiz üremenin süratli popülasyon artımında düzgün bir tahlil yolu olacağı düşünülmektedir. Gametlerin birleşmesi dışında oluşan üreme sistemi manasına gelen agamogenez eşeysiz üremenin en kısa tarifidir. Arkea, bakteri ve protistler üzere tek hücreli canlılar için eşeysiz üreme ana üreme yoludur.
Eşeysiz üremeyi eşeyli üremeden ayıran en kıymetli özelliklerden bir başkası de bölünme olgunluğuna erişen bitkinin eşey hücresi oluşturmadan yavrular meydana getirebilmesidir. Eşeysiz üreme ile çoğalan hidra, deniz anası ve süngerler gerekli durumlarda eşeyli üreme de yapabilirler.
Birçok hayvan cinsinin en başta eşeysiz üreme ile çoğalıyor olmasına karşın dağa sonradan eşeyli üremeye dönmesinin nedeni ömür döngüleri boyunca eşeysiz üremenin rastgele bir kalıtsal gelişim sunmuyor olması olarak düşünülebilir.
Günlük hayatımızda da örneklerine sıkça rastladığımız bu üreme formuna bir örnek vermek gerekirse, misafirliğe gittiğimiz konutlarda annelerimiz güzeline giden çiçeklerden bir kısım alarak şu içerisinde bekletmek sureti ile köklendirmesi sonrası toprağa dikerek birebir bitkiden elde etmesi bir eşeysiz üremedir. Ve Vejetatif Üreme çeşitlerinden çelik ile üremeye örnek gösterilebilir.
Yine birebir biçimde konutlarımızdan bir örnek vermek gerekirse hamur yoğurmadan evvel şu dolu bir bardağın içine atılan bira mayasının daha sonra hamurun içine katılarak hamurun kabartılmasının sağlanması da yeniden birebir formda bir eşeysiz üreme örneğidir. Burada meydana gelen ise eşeysiz üremenin tomurcuklanarak üreme halidir.
Başka bir mantara muhtaçlık duymadan uygun şartlar oluştuğunda bizatihi çoğalan mantarlar ise tekrar tıpkı biçimde bir eşeysiz üreme örneğidir. Bu nedenle de değişen etraf kurallarına sağlam yeni bireyler değil ana bireyin birebir kopyası yeni bireyler elde edilir. Oluşan canlılar yalnızca mutasyon yolu ile bir kalıtsal değişiklik elde edebilirler. Eşeysiz üremenin en değerli avantajlarından bir tanesi olarak çok kısa müddette ve kısa aralıklarla çok sayıda yeni bireyin oluşabilmesi sayılabilir.
