Nikolay Gogol Kimdir?

Puşkin’in arkasında hissettiği varlığıyla daha büyük bir güçle yazan, “Ölü Canlar”, “Palto”, “Bir Mecnunun Hatıra Defteri” üzere büyük yapıtların müellifi, Nikolay Vasilyeviç Gogol’un hayat kıssasıdır…

Ebru Cündübeyoğlu’nun birinci romanı “Ferda”da şöyle bir cümle okumuş ve çok etkilenmiştim. Yalnız başına bir vesikalık fotoğraf dahi çektirememekten bahsediyordu. Daima bir diğerine, onun onayına, teklifine ya da sevgisine muhtaçlık duymaktan. Gogol’un hayatını yazarken de bunu hissettim. Gözü yaşlı, kendini aradığı, bulmak için çabaladığı bir evrede daima pes etmeye beş kala geçirdiği devirle karşılaşıyor Puşkin ile. Onun vefatından sonra ise bir türlü toparlanamıyor.

Hatta Puşkin’in akabinde nefes almaya bile 10 yıl daha dayanabiliyor ve 43 yaşında hayata veda ediyor. O denli ki Gogol, Puşkin olmadan bir vesikalık fotoğraf çektiremiyor üzere hissettiriveriyor. Meğer ne büyük yapıtlara kendi kalemiyle imza atmış bir muharrir o…

Nikolay Gogol’un Çocukluğu

Gogol, 31 Mart 1809’da, Ukrayna’da, Mirgorod yakınlarındaki Soroçinski köyünde, orta halli toprak sahibi bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldiğinde ailesi, ona, “Nikolay Vasilyeviç Gogol” ismini verdi. Çocukluğunu burada, köy hayatı içinde geçirdi. Kazak Kültürü tesirinde kalacak, yalnızca kişiliği değil, vakitle yazdıkları da bu tesirden nasibini alacaktı.

Gogol, meyyit doğan iki bebekten sonra dünyaya gelmişti. Artık o hayattaydı ve üzerine titriyorlardı. Bir de çelimsiz, solgun yüzlü bir bebek olarak doğduğundan, onun da ölmesinden çok korkmuşlardı. Bu panik, ailesinin, Gogol’u çok fazla şımartmasına sebep oldu. Üçüncü çocuklarının da ellerinden kayıp gitmesinden öylesine korkuyorlardı ki, onu bu türlü yaşatacaklarını düşünmüşlerdi belirli ki. Ancak Gogol’un bu hali, onun birinci gençlik vakitlerini olumsuz etkileyecekti. Şımartılan, el bebek gül bebek büyütüldüğü bir çocukluk geçiren Gogol, okul hayatı boyunca başka çocuklarla pek konuşmayacak, arkadaşları onu pek sevmeyecekti…

Bu ortada Gogol soyadı, aslında Avrupa ve Slav lisanlarında pek bir mana taşımıyordu. Slav lisanlarında ve Batı’da da, Karadeniz’in kuzeyinde daha evvelce yaşamış, Türkler tarafından kullanılmıştı. Eski Türkçe ve başka Türk lisanlarında, “gök rengi” manasına gelen, “gögöl, gögül, gögel” sözcükleri ile mana bakımından benzetilmişti. Soyadı Türk kökenli bir lisandan gelse de, Eski Slav kaynaklarında soylarının Türk olduğuna dair bir bilgi kaydedilmemişti…

Nikolay Gogol’un Eğitim hayatı

Bir yandan da ailesi her ne kadar soylu da olsa, fakirdi. Pek âlâ bir eğitim göremedi. Hatta kimi kaynaklara nazaran, birinci derslerini bir medrese öğrencisinden almıştı. Kısa uzunluklu, tıknaz bu çocuk, her ne kadar şımartılmış olsa da, aslında her şeyin de farkındaydı. Çocuk yaşlarını çiftlik sahiplerinin, köylülere verdiği buyrukları, onların hayatını izlemekle geçiriyordu.

1821-1828 yılları ortasında Nijin’de bulunan okulda eğitim aldı. Sayısal dersler pek ona nazaran değildi. Edebiyatı da biraz bu türlü sevdi tahminen. Lakin farkında olmadan çocukluğundan bu yana içinde yazacak ne çok şey biriktirmişti…

Nikolay Gogol’un Edebiyata ilgisi

Lise vakitlerinde Edebiyat hayatının merkezine yerleşmişti. O devrin Rusya’sında çabucak çıkan her kitabı okumaya çaba ediyordu. Doğal bunun için harçlıklarını biriktirmeliydi. Yalnızca okumakla yetinmemiş, vakitle yazmaya da başlamıştı. Kendini birinci sefer okul gazetelerine yazdığı hikayelerle gün yüzüne çıkardı.

Öylesine doğaldı ki, tiyatroda da yetenekli olduğunun anlaşılması uzun sürmedi. Birinci defa sahneye çıktıktan sonra ayakta alkışlanmıştı. Okul günleri su üzereydi, akıp geçmişti. Artık hayatta para kazandıran, gerçek işler yapmalıydı…

Nikolay Gogol’un Çalışma hayatı

Gogol’un, bir iş bulup fakirlikten kurtulmak üzere bir hayali vardı. Bir de bunun gerçekleşeceğine inandığı bir kent, hayallerinin kenti: Petersburg!

Memur olmayı, bir formda para kazanmayı umduğu bu kente 1828’de gitti Gogol. Fakat hiçbir şey hayal ettiği üzere gitmemişti. Buradan Almanya’ya geçti. Kısa müddette parası bitince tekrar Petersburg’a döndü ve maaşı çok az da olsa devlet memuru olarak çalışmaya başladı. Bu iş de pek uzun sürmeyecekti…

Hayallerinin kırılmasından öylesine yorulmuştu ki! Memurluğa başlamadan evvel lise periyodunda yazdığı bir şiiri bastırmaya karar verdi. Denemekten ne çıkardı! Hem her şartta hayalleri dağılmıyor muydu? Tozdan bir bulut olmaya niyeti yoktu. Ya o çok severek okuduğu şiirler üzere birileri de onun şiirini severek okursa, neden olmasındı…

Fakat bu umudu da kırılmaya mahkumdu. Zira eleştirmenlerin acımasız tenkitleri kalbini, beynini yakmış da geçmişti. “Başaramayacağım! Benden olmaz!” hissi o denli bir çöreklenmişti ki gövdesine, bu his tüm kitaplarını yakmasına yetmişti. Ateşin kızıllığını izlerken, hayallerinin de kül oluşunu izledi. Sessizdi…

Sonra da şu düşük maaşlı memuriyete başladı işte. İşini o denli çok sevmiyordu ki, bu kadar olurdu. Bir mektubunda bu nefreti şöyle anlatıyordu annesine: “Şube Müdür’lerinin budalaca yazılarını paka çekmekle uğraşıyorum. Meğer bu saçma işten oldum muhtemel nefret etmişimdir”.

Kendini aslında pek net söz ediyordu; fakat “gerçek” hayatın içinde onu yaşayan “gerçek” beşerler, bunu anlamıyordu.

(Aleksandr Puşkin)

Dikanka Yakınlarında Bir Çiftlikte Akşam Toplantıları

Evet, bir hırsla bütün kitaplarını yakmıştı; ancak Edebiyat, o denli bir kibritle yok olup gidecek bir heves değildi. O denli olsa muhtemelen bu kadar muharrir, epey şair olmazdı.

Annesine mektup yazmak, Gogol’un vazgeçilmez rutiniydi. Ondan daima Ukrayna’yı, orada olup bitenleri yazmasını istiyordu. Şu sıkıntı günlerinde en özel vakitleri bu mektuplar olmuştu. Çok özlemekten mi, yoksa her şartta yazacağının su götürmez bir gerçek olduğundan mı, Gogol, kendini yazarken bulmuştu. Ukrayna’yı adeta sözcükleriyle resmettiği “Dikanka Yakınlarında Bir Çiftlikte Akşam Toplanıları” ismini verdiği hikayeleri, işte bu türlü yazmaya başlamıştı. Bu hikaye kitabı 1831 Eylül’ünde basıldı.

Sonunda hayat Gogol’un da yüzüne gülmüştü. Hayatının bedbaht devrinden yüzünü şükürler olsun ki çevirmek için bir bahtı olduğunu hissetmişti. Zira bu hikayeler yayımlanır yayımlanmaz başarıyı yakalamıştı. Bu kere hakkındaki tenkitler onu yürütmüyor, yerden bir santimetre üstte uçuyor hissi veriyordu.

İlerleyen vakitlerde dayanılmaz bir dostluk kuracağı Puşkin, kitabı şöyle yorumlamıştı: “Şimdi Dikanka Akşamları’nı bitirdim. Bu hikayeler beni şaşırttı. İşte gerçek, içten bir neşe! Kimi yerleri de ne kadar şiirli, hisli. Bu çeşit yapıtlar bizim edebiyatımızda o kadar yeni ki, üzerimde bıraktığı şaşkınlık tesiri hâlâ geçmedi. Söylediklerine nazaran, dizgiciler, kitabı dizerken gülmekten katılıyorlarmış”.

Evet, sahiden Puşkin’in eleştirisi gurur okşuyordu. Lakin herkesi zalimce eleştiren Belinski’nin kelamları, insanı ihya ederdi: “Gogol güçlü, fevkalâde bir yeteneğe sahip… O, edebiyatın, muharrirlerin başıdır”. Üstelik Gogol, şimdi o büyük yapıtlarını yayımlamamıştı…

Puşkin ve sonrası

Gogol, hayatında pek çok şeyin Puşkin ile tanıştıktan sonra değiştiğine inanıyordu. Aleksandr Puşşkin ve Gogol 1831’de tanışmışlar ve çabucak akabinde birinci hikaye kitabını çıkarmış, aldığı övgüler onu istediklerine birkaç adım yaklaştırmıştı. Hepsinden evvel artık kendisine hakikaten güvenebiliyordu. Rus Edebiyatı’nda parlıyordu…

Gogol, kitabında akabinde Haziran’da Moskova’ya gitti. 1834’te de Petersburg Üniversitesi’ne yardımcı profesör olarak atanmıştı. Misyonu uzun sürmedi; 1835’ti istifa etti. Kendisini daha çok yazmaya adamak istiyordu. Parlayışını sürdürmeliydi…

Hiç vakit kaybetmeden “Arabeskler” ve “Mirgorod” ismini verdiği hikaye kitaplarını yayımladı. Bu kitapları da bilhassa Kazak geçmişine değinen halk kıssaları içeriyordu. Kitaplar elbette tekrar Puşkin’den enfes yorumlar almıştı. Puşkin’in tesirinde yazıyordu. Hatta onun tenkitleri olmadan yazamazmış üzere hissediyordu. Bir yandan da ondan aldığı tenkitler kalkanı olmuştu. Bir daha kimse onu zalimce eleştiremezmiş üzereydi.

Puşkin, “Soyremennik” isminde bir mecmua çıkarıyordu. Artık sıkı dostlar olmuşlardı. Gogol’un orada yazmasına şaşmak anlamsız olurdu. Gogol, 1836’da, bu mecmuada “Araba” ve “Burun” ismini verdiği iki hikaye yayınladı. Otomobil, Gogol’un yergi dolu yazdığı hikayelerinin en eğlencelisi, en neşelisiydi. Burun da yeniden eğlenceli ve iğneleyiciydi; bir yandan da gerçeküstüydü. Kıssalarında günlük hayatı işlerken, bunu bilhassa bayağı kişilikler üzerinden ve ustalıkla yapıyordu. Mizah daima işin içindeydi, olacaktı da; ancak kimi vakit öfkesini de sezdirmeden edemiyordu…

Müfettiş

Gogol, günden güne Rus Edebiyatı’nın özel simalarından birine dönüşüyordu. Yeniden 1836’da, “Müfettiş” ismini verdiği bir oyun yazmıştı ve bu oyun, Petersburg ve Moskova’da sahnelendi. Oyununda, bürokrasiyi muzip bir alaycılıkla yeriyordu.  Haliyle bu türlü bir oyunun sahnelenmesi, tüm dikkatleri Gogol’un üzerine çekmişti. Artık Rusya’dan ayrılmaktan diğer devası yoktu…

Haziran ayında Rusya’dan ayrılan Gogol, İsviçre, Paris, Roma rotasında ilerledi. Bu göçebe hayatı 12 yıl sürecekti. Bu süreç içinde 1939-1940 yılları içinde süreksiz olarak Rusya’ya döndü. Sonra da İtalya’ya gitti ve 1842’de de dönecekti…

Puşkin öldü

Puşkin, Gogol’a hayatının en büyük yapıtını önermişti: Meyyit Canlar. Gogol, Roma’da hevesle romanını yazarken hayatını bıçak üzere kesecek o haberi aldı. Kuşkusuz hayatının en berbat haberi bu olabilirdi. Tarih 10 Şubat 1837’yi gösterirken, Puşkin ölmüştü. Hayat, artık onun gözlerinden de bir sinema şeridi üzere geçiyordu ve Puşkin’in teklifleri, tenkitleri olmadan nasıl yazacağını bilmiyordu.

Öldürmeyen acı hakikaten güçlendirmiş olacak ki, bilekleri üzerine çöken tarifsiz acısına karşın Gogol, büyük yapıtı Meyyit Canlar’ın birinci cildi ve bir de uzun öyküsü Palto’yu bitirmişti; Mayıs 1842’de yayımladı. Haziran’da da 6 yıllık uzun soluklu seyahatine başladı.

Puşkin’in vefatından sonra Gogol’un yıldızı daha da parlamıştı. Bu durum onu evvel afallatsa da, daha sonra içinde bir öncülük hissine dönüşmüştü. Kendine toplumu değiştirmek, insanlara yol göstermek üzere misyonlar edindi. Lakin bu devirde değişen daha çok kendisiydi güya. Bir kez eskisi kadar yaratıcı yazamıyor üzereydi ve daha çok dine yönelmişti. Daha evvel eleştirdiği kilise, artık övgü odağındaydı. Bu durum hayranlarının ne kadar yansısını çekiyordu. Gogol ise, bu yansılara de dinî yorumlar yüklüyordu. Tanrı’ya daha da yaklaşıyordu.

1847’de “Dostlarla Yazışmalardan Seçme Bölümler”i yayımladı. 1848’de de, Hac seyahatine çıktı. Kutsal toprakları ziyaret ettikten sonra Moskova’ya döndü. Bundan sonra da vakti Moskova, Odessa, Petersburg ortasında, çoğunlukla hasta ve dinî açıdan dertli bir biçimde geçecekti. Bu ortada bir yandan da Meyyit Canlar’ın ikinci cildini yazıyordu. Fakat kutsal topraklardan döndüğü sırada 1852’de Moskova’da karşılaştığı “Matvey Konstantinovski” isminde bir rahibin tesiriyle, ikinci cildi yakmıştı…

Ölü Canlar

Evet, romanın konusunu Puşkin önermişti ve örnek alınan, aslında Dante’nin “İlahi Komedya”sıydı. Üç cilt olarak tasarlanan bu romanın, hayatın getirdiklerinin ışığında yalnızca bir kısmı tamamlanabildi…

Birinci cildinde başkahraman Çiçikov’un, kendi çıkarları için yaptığı berbatlıklar başroldeydi. Rusya’da kent dolaşıp, feodal kanunlara nazaran toprak sahiplerinin malı sayılan köle köylüleri satın alıyordu. İşin ilginci periyoda nazaran onları satın alması değildi. Çiçikov, sağlıklı, çalışabilenleri değil de, meyyit olanları tercih ediyordu. Gogol, Çiçikov üzerinden bu periyot Rusya’nın çürümüşlüğünü gerçek ve çarpıcı bir lisanla anlatıyordu. Bu kısım cehennemdi. İkinci kısımda ise, cenneti anlatmış, Çiçikov’un ahlaklı ve vicdanlı biri olduğunu göstermişti. Lakin hiçbir vakit yayımlanmadı.

Meyyit Canlar, Rusların ezber edeceği, kahramanlarının örnek gösterildiği bir kitaptı, evet. Fakat Gogol’un yazım hayatı boyunca en büyük düşmanı olan Romantikler, bu kitabın dine ve çarlığa hakaret ettiğini hiç bıkmadan söylediler. Daima eleştirmeye de devam edeceklerdi. Nihayetinde Gogol’un hiç aşık olmayışı, ömrü boyunca hiçbir bayanla birlikte olmayışı da tenkit konusu olmuştu…

Artık gerisinde Puşkin’in olmayışı, Gogol’u eski gözü yaşlı günlerine döndürmüştü işte. Gogol da maalesef yalnız başına adım atarken mutsuz olanlardandı. Ne yapsa da, onun yanında olduğu üzere olmadı. İkinci cildi hiç beğenemedi…

(Fyodor Dostoyevski)

Hepimiz onun Palto’sundan çıktık

Palto, başkalarına nazaran biraz daha uzun olsa da bir kısa öyküydü ve Gogol, onu, Meyyit Canlar ile birlikte yayımlamıştı. Bu öyküsünde de küçük adam temasını ele almıştı. Kıssayı ise bir toplantı sırasında dinlediği bir olaydan esinlenerek yazmıştı. Toplantıdaki kıssa şöyleydi: Sıradan bir memurun en büyük tutkusu avcılıktı ve yıllarca biriktirdiği parayla kendine fakat bir tüfek almıştı. Tüfeği yere düşürüyor, sonrasında da fevkalade bir buhrana giriyordu. Buhrandan ise, fakat arkadaşlarının ona aldığı yeni bir tüfekle kurtulabilmişti. Öykünün başkahramanı Akakiy Akakiyeviç’in ömrünü, sıradan bir insan olarak çektiği külfetleri, karşılaştığı eşitsizlikleri ve acıları gerçekçi bir biçimde anlatıyordu Gogol. Akakiyeviç’in kıssasında de, bin bir zorlukla aldığı paltosu çalınıyordu. Bu sorunu karşısında ne yapacağını bilemeyen adam, bir bakandan yardım istemişti. Lakin işittiği azar, bu adamı o denli berbat hissettirmişti ki, hastalanıp ölmesine kadar devam eden bir süreçten geçecekti. Lakin kıssa bu türlü kolay bitemezdi. Akakiyeviç’in bir hayalet olarak döndüğü ve paltoları çaldığı lisandan lisana dolaşır olmuştu. Haliyle bakanın da paltosu çalınacaktı. Tahminen de yokluğun hayattan kopardığı Akakiyeviç, bir nebze huzur bulacaktı…

Bu öyküsüyle de Rus insanını aşağılamak gerekçesiyle Çarlık Rusya’sından reaksiyon çekti. Lakin bunun yanında onu yerlere göklere sığdıramayan özel tenkitler de vardı. En özeli ise, Dostoyevski’nin Gogol’u ve yapıtına yönelik söylediği şu cümleydi: “Hepimiz onun Palto’sundan çıktık”.

Bir Meczubun Hatıra Defteri

Elbette Gogol’dan bahsediyorsak, “Bir Mecnunun Hatıra Defteri”ni anmadan olmaz. Çünkü bu kadar vakittir ülkemizde de sahneleniyor.

Gogol, öbür iki ünlü yapıtı üzere “Bir Meczubun Hatıra Defteri”ni de 1842’de yazdı. Tek kişilik ve tek perdelik bu oyun, pek çok kere çeşitli tiyatro toplulukları tarafından sahnelendi.

Bu yapıtın kahramanı da bir devlet memuruydu. Etrafında daima aşağılanan, alay edilen bu adam, bir burjuva kızına platonik olarak aşıktı. Tahminen memnundu da; lakin dünya başına sevdiği kızın bir asilzadeyi sevdiğini öğrendiğinde yıkıldı. Bu defa de hayalleri yolundan saptı ve evvel bir beyzade, bir kral olmaya yöneldi. Belirli ki öbür türlü bir bahtı olmayacaktı. Sonunda da “İspanya Kralı” olmuş haliyle akıl hastanesine kapatılacaktı…

Ülkemizde de, “Palto, Burun ve Bir Meczubun Hatıra Defteri” isimli üç kısımdan oluşan eser, tiyatro galine getirilmiş ve yaklaşık bir buçuk saatlik bir gösterimle sahnelenmişti. Hatta Genco Erkal tarafından sahnelenen hali, bir periyot TRT’de de gösterildi. Daha sonra da Erdal Beşikçioğlu tarafından sahnelendi. Hatta “Evde Tiyatro”nun kurucusu Metin Zakoğlu da, bu oyunu sahnesine taşıdı. Beşikçioğlu ve Zakoğlu, sahnelemeye hala devam ediyor…

Nikolay Gogol’un Ölümü

Son vakitleri nitekim de hasta bir halde geçiyordu Gogol’un ve doğal dinî açıdan kaygılı… Bir buhranla Meyyit Canlar’ı yakışının üzerinden yalnızca 10 gün geçtikten sonra, Moskova’da hayata veda etti. Tarih 4 Mart 1852’yi gösteriyordu ve Gogol, şimdi 43 yaşındaydı. Cansız vücudu, “Nazım Hikmet”in de mezarının bulunduğu “Novodeviciy Mezarlığı”na gömüldü.

Fakat hiçbir şey bitmemiş üzereydi. Vefatı de en ömrü kadar tartışma konusu olmuştu. Bu tartışmalar büyüdükçe büyüdü ve bir mühlet sonra Gogol’un mezarı tekrar açıldı. Lakin açılmasıyla ruhların çekilmesi de bir oldu. Gogol mezarında aksi yüz olmuştu. Meyyit zannedilerek canlı diri gömüldüğü de böylelikle anlaşılmış oldu. Lakin bu kadarla da bitmemişti. Evet, aykırı yüz olmuştu; fakat başı yoktu. Nerede olduğuysa bulunamadı…

Bu ortada Gogol, her ne kadar bir yandan el yazmalarını yaksa da, bir yandan da hala bir şeyler yazmaya devam ediyordu. Yalnızca taslaklarını yazdığı “Dördüncü Dereceden St. Vladimir Nişanı” kalmıştı gerisinde. Vefatından sonra Sasa Preis bu yapıtı tamamladı…

Aleksandr Puşkin’e olan düşkünlüğü ve arkasında hissettiği dayanakla kendini bulan, yapıtları ile Rus Edebiyatı’nda parıl parıl parlayan bir Gogol geçti bu dünyadan…